Kurtág

György Kurtág werd geboren als zoon van Hongaarse ouders in Lugoj, dat net voor zijn geboorte geannexeerd was door Roemenië. Zelf verkreeg hij pas de Hongaarse nationaliteit toen hij naar Boedapest trok in 1946 om zijn studies piano en compositie, die hij in Timişoara aanvatte, voort te zetten en kamermuziek aan zijn curriculum toe te voegen. Een van de redenen voor de vele Hongaarse invloeden in Kurtágs werk was ongetwijfeld de minimale toegang die hij had tot internationale contemporaine muziek. Kurtágs eerste kennismakingen met westerse kunstmuziek, stukken van Karlheinz Stockhausen, Arnold Schönberg en Anton Webern, verliepen voornamelijk via de partiturencollectie van zijn medestudent en vriend György Ligeti.

Kurtág zette zijn zoektocht naar een eigen esthetiek voort in Parijs. Hier volgde hij van 1957 tot 1958 compositielessen bij Olivier Messiaen, Darius Milhaud en Max Deutsch. Toch waren het niet deze lessen en invloeden die het grootste effect hadden op Kurtágs verdere ontwikkeling, maar zijn ontmoeting met psychologe Marianne Stein, aan wie hij later zijn Kafka-­Fragmente zou opdragen. Voor haar speelde Kurtág het enige stuk dat hij had voltooid tijdens zijn verblijf in de Franse hoofdstad: een ­langgerekte compositie voor piano solo. Stein adviseerde hem om het over een heel andere boeg te gooien en zichzelf kleine muzikale taken op te leggen om zijn eigen stem te vinden. Hij ging met deze beperkingen aan de slag en vond een eigenheid in geconcentreerde muzikale vraagstukken, die soms doen denken aan Weberns miniaturen.

Een vast kenmerk in Kurtágs mature werk is de ‘fragmentarische vorm’. Net als Webern vóór hem voelde Kurtág dat een stuk af leek als alle twaalf chromatische tonen van het octaaf geklonken hadden. Zijn stijl wordt daardoor gekenmerkt door een zekere gebaldheid, een uitgepuurde essentie waarin elke toon zorgvuldig gekozen en geplaatst is. 

Kafka

Net als Kurtág werd Franz Kafka (1883-1924) geboren in Oostenrijk-Hongarije, in zijn geval het Boheemse Praag dat later de hoofdstad van Tsjechië zou worden. Toch was Kafka gericht op de Duitse taal en cultuur, net als de joodse gemeenschap waarin hij opgroeide, maar waar hij van afgescheiden bleef omdat zijn atheïstische en socialistische overtuigingen hem vervreemdden van deze directe omgeving. Het gevoel van ontwrichting dat hiermee gepaard ging, zijn innerlijke tegenstrijdigheden en complexe persoonlijkheid veroorzaakten een levenslange tristesse en zoektocht naar essentie. Kafka heeft zeer weinig geschriften gepubliceerd, maar tegen zijn wensen in gaf zijn vriend en biograaf Max Brod zijn onafgewerkte teksten postuum uit, waaronder ook zijn meesterwerk Het proces. Kafka’s werk wordt steeds gekenmerkt door een strakke kernachtigheid en direct, precies en helder taalgebruik. Dat lijkt misschien initieel sterk in contrast te staan met zijn vermenging van realiteit en fantasie, waarin geen duidelijke grens getrokken wordt tussen droom en werkelijkheid.

Kafka-Fragmente

Kafka en Kurtág waren beiden joods, ontwricht en op zoek naar zichzelf en hun expressieve vorm in respectievelijk literatuur en ­muziek. Dankzij Ligeti maakte Kurtág kennis met het werk van de schrijver. Hij vond hierin een gelijkgestemde ziel met dezelfde voorkeuren voor kernachtig­heid en precisie. Kafka’s tekstuele beknoptheid en directheid vormden een vruchtbare voedings­bodem voor Kurtágs aforistische muziek. Hij toonzette tussen 1985 en 1987 veertig flarden tekst, om ze pas aan het einde in hun uiteindelijke volgorde te plaatsen en te bundelen tot de cyclus Kafka-Fragmente.

Bijna alle knipsels hebben een filosofisch, reflexief en vaak raadselachtig karakter, maar ook een duidelijke emotieve kracht. In de stukjes die Kurtág koos, schildert Kafka beelden van de alledaagse realiteit, van de gevoelswereld, de radeloosheid, aarzeling, bevreemdende en poëtische taferelen, metaforen die de wereld en het leven bevragen, r­ondom het ­terugkerende topos van het pad. De luisteraar bewandelt dit pad met de musici, de componist en de auteur, op weg zonder bestemming, naar een vraag zonder antwoord, naar een open eind waarvan men niet onveranderd terug kan keren. Kurtág schikte de veertig fragmenten – die uiteenlopen van tien seconden tot zo’n zeven minuten – in vier delen van ongelijke lengte. Het laatste deel wordt door sommige musicologen vergeleken met een romantische liedcyclus, zoals Franz Schubert en Robert Schumann ze schreven. Hier loopt het pad ten einde, met de tred van een man die zichzelf zoekt, reflecteert en tot een zeker inzicht komt en rust vindt in het maanlicht van het laatste lied.

De fragmenten lijken delen van een groter, ontbrekend geheel, waardoor ze niet aanvoelen als afzonderlijke miniaturen. Het fragiele evenwicht tussen de sopraanstem en de viool, die bijna eenzelfde register delen, is essentieel voor de subtiliteit van de Kafka-­Fragmente. Ze gaan in dialoog, geven echo’s van elkaar, maar functioneren op andere momenten geheel los van elkaar, en genereren daarbij sterke stilistische contrasten. In beide partijen maakt Kurtág gebruik van een strikte, maar tegelijkertijd expressieve organisatie van intervallen: grote kwintsprongen, afgewisseld met de wrijvende spanning van secunden. De muzikale lijn vloeit moeiteloos voort uit de articulatie van de zinsneden, waardoor de woordschilderingen de kleur en het ritme van de muziek als vanzelf lijken te genereren.

Tekeningen

Voor deze uitvoering van Kurtágs Kafka-Fragmente ontwierp Lise Bruyneel een video waarin niet alleen de gezongen fragmenten worden geprojecteerd, maar ook tekeningen van de schrijver. In Kafka’s artistieke universum nemen zijn tekeningen een belangrijke plaats in. Zo schreef hij in 1913 aan zijn verloofde Felice Bauer: ‘Weet je, ik was ooit een groot tekenaar, maar toen ben ik bij een slechte schilderes schoolse tekenlessen gaan nemen en heb ik mijn hele talent verknoeid. […] De tekeningen hebben mij indertijd meer bevrediging geschonken dan enige andere bezigheid.’ Dat het tot 2021 geduurd heeft voordat al het beschikbare materiaal (163 tekeningen) gepubliceerd werd, heeft vele oorzaken. Eigendomsrechten en bijhorende processen speelden een belangrijke rol, maar ook de rigide houding van Max Brod, die Kafka’s erfenis beheerde. In zijn Kafka-biografie uit 1937 gaf Brod zes tekeningen vrij en in latere herdrukken volgden er nog meer. Doorheen de jaren werd hij evenwel steeds terughoudender. Mogelijk was Brod misnoegd over de vele commentaren die hij moest incasseren over zijn omgang met de Kafka-erfenis; ook kan het zijn dat hij bezorgd was dat de publicatie van de tekeningen Kafka als kunstenaar reputatieschade zou kunnen berokkenen.

De tekeningen van Kafka zijn op heel uiteenlopende dragers terug te vinden: losse bladen, stukjes papier, bedrukte of met de hand ­geschreven blaadjes, een heus tekenschrift, reisdagboeken, brieven, briefkaarten, enzovoort. In de meeste gevallen lijken ze vrij vluchtig gemaakt te zijn. Een groot deel heeft een strakke stijl met veel rechte lijnen, scherpe hoeken en harde zwart-wit-contrasten. Sommige tekeningen bestaan daarentegen uit voornamelijk gebogen lijnen die elkaar nauwelijks raken maar wel samen een geheel vormen. Soms komen beide stijlen voor op eenzelfde blad. Sommige tekeningen zijn puur ornament, maar de overgrote meerderheid is figuratief. Vaak zijn de figuren afgebeeld in een pose die beweging suggereert. Veel tekeningen lijken anekdotisch van karakter, en ook een zekere tendens naar karikaturisering valt op.

Een uitgebreidere versie van dit artikel is in najaar 2022 verschenen in een programma­boek van het Festival 20·21 in Leuven, België.