Van alle trio’s die Joseph Haydn heeft nagelaten, is het Pianotrio in G groot met enige afstand het populairste, vooral dankzij de aanstekelijke finale ‘all’ongarese’ (‘in Hongaarse stijl’). Haydn componeerde het in 1795 als onderdeel van een set van drie, opgedragen aan Rebecca Schroeter, de weduwe met wie de componist in zijn jaren in Londen een hartstochtelijke relatie had. Ook in dit late trio is nog goed merkbaar dat het genre in Haydns tijd in eerste instantie als ‘begeleide sonate’ gold, waarbij de cello diende om de baslijn van een klavecimbel of fortepiano te versterken, en zelfs de ­viool maar zo nu en dan een zelfstandige rol toebedeeld kreeg.

Bijzonder aan dit trio in G groot is dat het nergens de gebruikelijke sonatevorm volgt: het opent met een ontspannen reeks van variaties, vervolgt met een elegant middendeel in ABA-vorm, en sluit af met het beroemde Rondo. Met de aanduiding all’ongarese refereerde ­Haydn aan de verbunkos, de dans­muziek die gebruikt werd om soldaten voor het Habsburgse leger te werven. Deze stijl stond destijds te boek als de Hongaarse muziek bij uitstek, maar werd doorgaans door Roma gespeeld, waardoor Haydns werk met de ‘Hongaarse’ finale tegelijkertijd als ‘Zigeunertrio’ bekendstaat. Het is een van de zeldzame stukken uit de ­Klassieke Periode waarbij het werkelijk moeilijk is om stil te blijven zitten.

Het Duo, opus 7 van Zoltán Kodály vormt een fraai complement voor het pianotrio van Haydn, en niet alleen omdat Kodály veel van zijn tijd en energie stak in volksmuziekonderzoek om te laten zien dat Hongaarse muziek meer was dan alleen verbunkos. Zijn Duo geeft de cellist en de violist alle gelegenheid om te stralen, zonder gebonden te zijn aan de noten van een klavier. Werken voor alleen deze twee strijkers zijn ongebruikelijk in het klassieke repertoire, zodanig zelfs dat Kodály, toen hij het werk in 1914 componeerde, nog vermoedde dat hij weleens de allereerste kon zijn. Hij toonde zonder enige twijfel de levensvatbaarheid van deze combinatie aan.

Het Duo houdt vast aan de klassieke vormen, inclusief een sonatevorm in het eerste deel, maar dan wel met een eigenzinnige en bijzonder expressieve invulling, waarin de mogelijkheden van de instrumenten uitgebreid worden verkend. De finale gaat, na een langzame inleiding met een terugblik op de voorgaande delen (Maestoso e largamente), van start met herhalende noten die met hun sterke puls een uitsmijter à la Haydn lijken te beloven. Maar de muziek weigert zich in die rol te schikken, met een complexer, maar niet minder intens slotdeel als resultaat.

György Kurtág, op het moment van schrijven 97 jaar oud, is een van de groten van de Hongaarse muziek van een latere generatie. Zijn Varga Bálint Ligaturája, dat in 2007 in première ging, is een van de uiteenlopende werken die de componist in de loop van zijn leven voorzag van het predicaat ‘ligatuur’. Deze term, die verwijst naar de notatie van het gregoriaans, speelt volgens Kurtág-kenners Pierre Maréchaux en Grégoire Tosser een centrale rol in het denken van de componist: zoals de ligatuur in middeleeuwse manuscripten meerdere noten in één symbool aan elkaar verbond (denk aan de Italiaanse muziekterm ‘legato’), functioneert het muzikale werk bij Kurtág altijd als een schakel, een brug die verbanden legt naar andere muziek en andere mensen. Deze ligatuur voor pianotrio is opgedragen aan Bálint András Varga, een hartstochtelijk pleitbezorger van nieuwe muziek, die op verschillende momenten van Kurtágs leven belangrijke interviews met de doorgaans persschuwe componist afnam.

Het muzikale werk functioneert bij Kurtág altijd als een brug naar andere muziek en andere mensen

Het moge duidelijk zijn dat Varga en Kurtág een bijzondere band hebben opgebouwd, die resulteerde in deze verstilde miniatuur, een fascinerend klanklandschap van drie à vier minuten: muziek van ‘een zeer complexe eenvoud’, zoals György Ligeti het oeuvre van zijn vriend en collega eens prachtig heeft getypeerd.

In dit weidse panorama van kamermuziek van de achttiende tot de 21ste eeuw ontbrak vooral het romantische repertoire nog, en het Eerste pianotrio van Robert Schumann is een uitstekend werk om dat gat te dichten. Dit trio begint duister en als het ware in medias res, waarbij de strijkers proberen boven een stormachtige pianopartij uit te stijgen. Op een wonderlijk moment, ongeveer halverwege het openingsdeel, komt het gewoel even helemaal tot stilstand en klinkt er een verstilde passage op ijle hoogte, als in een droom; en het is pas vlak voor het slotakkoord, als deze droompassage terugkeert, dat er even echte r19 just gevonden lijkt.

Het scherzo (Lebhaft, doch nicht zu rasch) golft en zwaait op en neer, met vooral toonladders als het belangrijkste melodisch materiaal. Zodoende is het pas in het langzame deel, een prachtig duet voor de strijkers met typische schumanneske lyriek, dat de melodie de vrije hand krijgt. En pas in de finale (Mit Feuer), in D groot, klinkt er hoop en optimisme, met een pakkend thema dat met dat van Haydn mag concurreren als de muziek na afloop van het concert de luisteraars nog een tijdje door het hoofd spookt.