Het huwelijk van de Belgische viool­virtuoos Eugène Ysaÿe en Louise Bourdeau vormde de aanleiding en inspiratie voor César Francks enige sonate voor viool en piano, de ­Sonate in A groot.

Ysaÿe speelde de sonate voor het eerst tijdens zijn huwelijksfeest op 26 september 1886 en bezorgde het werk drie maanden later in Brussel zijn publieke première. Daarna voerde hij het nog vele malen tijdens tournees uit en vertelde zijn publiek er dan graag bij dat hij het ‘con amore’ (met liefde) speelde, aangezien het een huwelijksgeschenk was.

Francks oorspronkelijke idee was de ­Sonate in A groot te openen met een langzaam, bespiegelend deel. Ysaÿe overtuigde hem dat het beter zou werken in een sneller tempo en dus schreef de componist er ‘Allegretto’ boven, maar wel met de toevoeging ‘ben moderato’.

De twee thema’s die Franck in het eerste deel tegenover elkaar zet – het ­eerste is bijna geheel voor de violist, het tweede voor de piano – hergebruikt hij tevens in de andere delen, zoals hij vaker deed. De Sonate in A groot werd een van Francks populairste composities – niet zo verwonderlijk, want het werk staat bol van prachtige melodieën, verbeeldingskracht, rom­antiek en temperament.

Dat het zo geliefd is blijkt ook uit het aantal en de verscheidenheid van de bewerkingen die er van de sonate werden gemaakt. Er bestaan onder meer versies voor fluit, cello, altviool en zelfs tuba, maar alleen die voor cello kreeg de goedkeuring van de componist.

Toen Fazıl Say de opdracht kreeg voor een nieuw werk voor de seizoensopening van de concertzaal Zorlu in Istanboel, was de coronapandemie in volle gang. Een feestelijk en bombastisch stuk voor groot orkest zat er onder deze omstandigheden niet in. In plaats daarvan werd Say’s honderdste compositie, deze intieme suite voor cello en piano, een van zijn meest persoonlijke werken, waarin hij zowel reflecteert als vooruitkijkt. De première van het stuk in september 2022 werd daarnaast vergezeld door een multimediaal kunstwerk, waarin miljoenen foto’s van bomen middels kunstmatige intelligentie waren gecombineerd tot een digitale projectie, die live op de muziek reageerde.

Het eerste deel (‘Hoop’) opent met een wiegend, asymmetrisch ritme, dat de cello nostalgisch omspeelt. Fazıl Say wil de luisteraar meegeven om zelfs temidden van de pandemie, en alle andere duisternissen in de wereld, nooit de hoop te verliezen. Hierna klinkt ‘Mijn vader Ahmet Say’, hetgeen een extra weemoedige bijklank krijgt door het feit dat Ahmet Say, zelf schrijver en musicoloog, kort voordat dit stuk in première ging overleed.

In het hart van de suite vinden we ‘Ece’, de vrouw van de componist. De muziek is levendig en opgewekt, maar alsnog met mineur-schakeringen, alsmede een bijna jazzy einde. Hierna klinkt het weemoedige ‘Herinnering aan mijn moeder’ – Ayşe Gürgün Say overleed reeds enkele jaren eerder. Het vijfde deel draagt dezelfde titel (‘Levensboom’) als het gehele werk, en weerspiegelt met zijn asymmetrische ritme het openingsdeel. In plaats van een nostalgische terugblik kijkt de muziek nu echter vastberaden naar de toekomst.

Men zegt wel dat de Turkse componist en pianist Fazıl Say de lijn van componisten als Béla Bartók en György Ligeti voortzet. Net als zijn Hongaarse voorgangers gebruikt Say in veel van zijn werken immers volks materiaal uit zijn geboorteland, en verenigt dit met allerlei invloeden uit de hedendaagse (klassieke) muziek.

Voor deze 21e-eeuwer vallen daar overigens ook gezonde doses jazz, pop en minimalisme onder, waardoor we in zijn muziek een reflectie horen van een modern en kosmopolitisch Turkije, zonder oriëntalistische clichés. Ook Four Cities is hier een voorbeeld van: op speelse, toegankelijke wijze verklankt de componist vier karakteristieke Turkse steden, waarbij hij zich van een veelheid aan stijlen bedient.

Het eerste deel, Sivas, is melancholisch van aard en reflecteert de rijke, maar conservatieve cultuur van deze stad in Oost-Anatolië. Say citeert een lokaal lied genaamd ‘Mijn saz’, en laat de cello ook eindigen met een imitatie van dit traditionele instrument. De stad waar het tweede deel, Hopa, over gaat, ligt in het noordoosten, vlakbij de Georgische grens. We horen het soort opzwepende, ritmisch uitdagende dans waar men ron­dom de Zwarte Zee zo goed in is.

Ankara, de Turkse hoofdstad en tevens de geboorteplaats van de componist, vormde de inspiratie voor het derde en langste deel, waarin beide instrumenten een breed scala aan atmosferische kleureffecten laten horen. Temidden van deze meditatieve klanken horen we wederom flarden volksmuziek, ditmaal een lied uit de republikeinse tijd waarin Ankara tot hoofdstad werd uitgeroepen. Bodrum tenslotte, het ‘Saint-Tropez van Turkije’, krijgt zijn kosmopolitische weerslag in een stukje swingende cafémuziek, die geleidelijk ontspoort.