Sovjetcomponisten wisten als geen ander hoe ze hun gedachten van een creatieve camouflage konden voorzien. Ze waren meesters in het gebruik van muzikale citaten, volksmotieven, uiteenlopende dynamiek en ritmes waarmee ze een extra, veelzeggender laagje aan hun muziek toevoegden.

Prokofjev

Muzikaal sarcasme was altijd ‘het geheime wapen’ van Sergej Prokofjev. In zijn zeer uitgesproken en vernieuwende muzikale taal spotte hij graag met alles en iedereen. Zelfs zijn overwegend lyrische cyclus Visions fugitives kent naast opgewekte lichtvoetige ook uitgesproken sarcastische miniaturen, zoals Ridicolosamente.

In de loop der jaren krijgt Prokofjevs sarcasme steeds meer scherpte en bitterheid. De componist van de Viool­so­nate in D groot van dertig jaar later ziet de wereld niet meer als slechts een ‘vluchtig visioen’ in regenboogkleuren. Prokofjevs laconieke stijl is in deze van oorsprong voor fluit geschreven sonate een stuk aforistischer en muzikaal geconcentreerder ­geworden.

Sjostakovitsj

De bekende en vaak gespeelde pianocyclus 24 Preludes en fu­ga’s van Dmitri Sjostakovitsj uit 1951 heeft een minder bekende voorganger met uitsluitend preludes. Deze cyclus ontstond vlak na de voltooiing van de opera Lady Macbeth uit het district Mtsensk. Net als Frédéric Chopin en Aleksandr Skrjabin vóór hem hadden gedaan, kiest de componist de kwintencirkel-volgorde (C, a, G, e, enz.).

Zaderatski noteerde zijn preludes en fuga’s in kleine schrijfblokjes en telegramformulieren in het strafkamp Sevostlag

De keuze voor de tonaliteit wordt echter ruimschoots gecompenseerd door vele modulaties. Tussen deze klassiek-moderne preludes zitten stukken met de ritmische structuur van een etude of een barcarolle, composities met het ritme en de allure van een tarantella of een mars, en delen in de vorm van een poëtische meditatie, een komische gavotte of een zangerige cantilene. Negentien preludes werden later voor viool en piano bewerkt door Dmitri Tsiganov, die als primarius (1923-1977) van het Beet­hoven Kwartet veel met Sjostakovitsj had samengewerkt.

Zaderatski

Tot voor kort stond Paul Hindemith te boek als de eerste twintigste-eeuwse componist die met zijn Ludus tonalis (1942) de in de Barok populaire cyclus van preludes en fuga’s een nieuw leven had ingeblazen. Maar die eer blijkt te moeten gaan naar zijn Oekraïense tijdgenoot Vsevolod Zaderatski die vijf jaar eerder zijn 24 Preludes en fuga’s componeerde. Deze bundel lag jarenlang in het archief van de componist verborgen en werd pas in 2015 gepubliceerd.

Zaderatski noteerde zijn preludes en fuga’s in kleine schrijfblokjes, op losse velletjes schrijfpapier en telegramformulieren in het strafkamp Sevostlag in het noordoosten van Siberië; de muziek was zijn geestelijke redding. De cyclus is een klinkend document dat getuigt van onvoorstelbare geestelijke kracht en doorzettingsvermogen van een musicus die het grootste deel van zijn leven moest aanzien hoe zijn muziek genegeerd en vernietigd werd. Ondanks zijn dramatische ontstaansgeschiedenis is deze pianomuziek verre van zwaarmoedig. De energieke en optimistische muziek van Zaderatski is overwegend tonaal en wordt gekenmerkt door modale verbindingen, vrije chromatiek en eigenzinnige harmonieën. De stijl van de componist staat in verbinding met de Russische klassieke tradities, de polyfonie van Sergej Tanejev en de late sonates van Skrjabin, maar blijft desniettemin volkomen origineel.

Weinberg

In tegenstelling tot Zaderatski had Mieczysław Weinberg tijdens zijn leven niet te klagen over het aantal uitvoeringen van zijn werken. Na zijn vlucht vanuit Warschau naar Minsk en vervolgens Moskou kreeg de Joods-Poolse Sovjetcomponist veel steun van Dmitri Sjostakovitsj, die erg onder de indruk was van Weinbergs Eerste symfonie. Creatief in de omgang met muzikale citaten verborg Weinberg in zijn orkest- en kamermuziekwerken talloze verwijzingen naar Joodse volksmuziek, zoals in zijn weemoedige maar krachtige Twee lie­deren zonder woorden.

In zijn 24 Preludes volgt Weinberg het chromatische systeem van Paul Hindemith. De toonsoorten van de stukken lopen met de chromatiek van de toonladders mee. In plaats van een afwisseling van majeur en mineur is er een oriëntatie op de basistoon als centrum. Onder de preludes zijn zangerige cantilenes, maar ook pittige en bij flarden onstuimige miniaturen met veel variaties in ritme en dynamiek. Ook brengt Weinberg een muzikale hommage aan zijn vriend Dmitri Sjostakovitsj door middel van citaten uit diens werk. De 24 Preludes, oorspronkelijk voor cello, zijn opgedragen aan de legendarische Russische cellist Mstislav Rostropovitsj (1927-2007).

Chrennikov

Als jarenlang hoofd van de Componistenbond bewaakte Tichon Chrennikov de normen en waarden van het Sovjet-realisme in de muziek. Onder zijn toezicht werd het creatieve proces tot de kleinste details geadministreerd, gestructureerd en gepolitiseerd, waardoor het in het verlengde kwam te liggen van politieke richtlijnen en besluiten van partijcongressen. Het was geen gemakkelijke opgave om het antikosmopolitisme, het antirealisme, de antivolksheid en nog vele andere ‘anti’-neigingen bij de ­eigen leden op te sporen en te bestrijden. Er bleef steeds minder tijd over om nog zelf te componeren, wat Chrennikov uiteindelijk moest accepteren. Dat was het grootse gemis in zijn leven, want als componist was hij een meester in lyrische, zangerige melodieën en opgewekte en optimistische muziek.

Chrennikovs orkest- en kamermuziek is tegenwoordig weinig bekend, maar zijn aanstekelijke liederen (vooral Het lied over Moskou), karakterstukken als Intermezzo en romantische suites uit zijn theater- en filmmuziek klinken nog geregeld. Als ambtenaar bereikte Chrennikov de allerhoogste top in de Sovjetmuziek, als componist werd hij zelf slachtoffer van zijn voorbeeldfunctie in het benauwde politieke en culturele klimaat van de Sovjet-Unie.