De Engelse saxofoniste Jess Gillam was in 2016 met haar 17 jaar de eerste saxofoniste die de finale haalde van de BBC Young Musician-competitie. Sindsdien heeft ze zich gevestigd als een saxofoniste om rekening mee te houden. Vandaar dat ze door de Britse concertzaal Sage Gateshead voorgedragen werd voor het Rising Stars-programma. Het resultaat is een recital dat zich laat omschrijven als een reeks ‘ansichtkaarten voor de saxofoon’.

‘De saxofoon is de kameleon onder de instrumenten’, motiveert de Engelse saxofoniste Jess Gillam haar ­programma. ‘Je kunt er heel delicaat mee zingen, er enorm mee swingen en ook mee scheuren en gieren. Ik wil met dit programma de veelzijdigheid van de saxofoon laten horen.’

Gillam begint met de lyrische kant van het instrument, het even korte als mooie Early Morning Melody van de Amerikaanse componiste en performancekunstenaar Meredith Monk. Deze vocalise die het album Book of Days uit 1990 opent, klinkt in een transcriptie voor sopraansaxofoon even uitnodigend en bezwerend.

‘Ik wil de veelzijdigheid van de saxofoon laten horen’

Ook A Spiral Ascending van de Engelse componist Edmund Finnis benadrukt het lyrische aspect van de sopraansaxofoon. De enige toevoeging is een versterking met reverb (galm), waardoor er na iedere frase een echo in de lucht blijft hangen. De vloeiende lijnen stijgen en dalen ondertussen als komende en gaande golven en verdwijnen uiteindelijk weer in de stilte. De titel komt van het gedicht Birdsong for Two Voices van Alice Oswald.

De piano doet zijn intrede bij het speciaal voor Gillam geschreven Dappled Light van de Australische componist Luke Howard. Howard is verantwoordelijk voor vele ambient-achtige soundtracks. ‘Ik kende vooral zijn filmmuziek’, verklaart Gillam haar keuze voor deze componist. ‘Het leek mij geweldig zijn doordachte ambientstijl [rustige elektronische-­muziekstijl gericht op het creëren van sfeer, red.] naar de saxofoon te brengen.’ In Dappled Light, net als Monks Early Morning Melody geïnspireerd op het aanbreken van de dag en het tot leven komen van de wereld, klinkt een wederom uitgesproken lyrische saxofoonmelodie over een repeterende pianobegeleiding.

Klassiekers

Dat Gillam ook de klassiekers van het nog jonge saxofoonrepertoire een warm hart toedraagt bewijst ze met haar keuze voor de Hobo­sonate van Francis Poulenc die in een transcriptie voor sopraansaxofoon voer voor saxofonisten is geworden. Poulenc schreef het werk in 1962 ter nagedachtenis aan zijn vriend Sergej Prokofjev. Het zou het laatste werk zijn dat de Fransman schreef. Hij eerde zijn vriend door de extremen van het instrument op te zoeken, zowel in ambitus als in volume. ‘Er is nauwelijks een noot veranderd’, zegt Gillam. ‘Het past naadloos op de saxofoon. Het werk heeft daarbij een karakter dat ik niet vind in andere stukken. Het is echt een duo, op momenten, zoals in het Scherzo, razend virtuoos, en op andere momenten, zoals in het afsluitende Déploration, werkelijk hartverscheurend.’

Met The Unseen Way van de in juli 2022 overleden Barbara Thompson betreedt Gillam het domein van de jazz. Thompson, componiste en (jazz)saxofoniste, was van jongs af aan een groot voorbeeld voor Gillam. ‘Er waren niet veel vrouwelijke rolmodellen als saxofonist en ze was een pionier. Ze kon al jaren niet meer optreden omdat ze de ziekte van Parkinson had. Het is voor mij betekenisvol en aangrijpend om nu The Unseen Way te spelen. Het is volledig genoteerd, maar het klinkt spontaan en het publiek denkt vaak dat het geïmproviseerd is.’

Van een jazz-gerelateerd werk naar de Barok is een kleinere stap dan ­menigeen denkt. Het principe van een quasi geïmproviseerd klinkende melodie over een baslijn is wat beide genres delen. En volgens Gillam past de saxofoon uitstekend bij transcripties van barokmuziek. ‘De saxofoon moet voor mij iets toevoegen, en ik geloof dat dit in Telemanns Sonate in f klein gebeurt.’ De sonate is oorspronkelijk voor fagot en basso continuo gecomponeerd en voor het eerst gepubliceerd in Der getreue Musik-Meister, geschreven rond 1728. Het werk heeft met zijn langzaam-snel-langzaam-snel-afwisseling de vorm van een kerksonate.

Met Lumina, in 2021 speciaal voor Gillam geschreven door celliste en componiste Ayanna Witter-­Johnson, keren we terug naar het heden. ‘Ayanna beschrijft het werk als noten uit de lucht plukken en je aandacht op die noten richten’, aldus Gillam. ‘Het begint heel reflectief en vervolgens verkent ze één thema in verschillende ritmische patronen.’

Volksmuziek

Het in 2018 ook speciaal voor Gillam geschreven RANT! van de Engelse componist en saxofonist John Harle is al aan een zegetocht begonnen. Het stuk voor saxofoon en orkest klinkt in een versie voor saxofoon en piano en is geschreven als een portret van Gillam. ‘Ik wilde haar energie, haar klank en haar presence vangen in een muziek die ontleend is aan haar geboortestreek’, zo vat de componist en saxofoondocent van Gillam het werk samen.

Harle gebruikte volksliedjes uit het historische Engelse graafsschap Cumberland, zoals The Ulverston Volunteers en Cumberland Nelly, en bracht ze samen in een ‘rant’, wat in de traditie van de Engelse volksmuziek een energieke dans is die bedoeld is om vrolijkheid te brengen. ‘En dat is precies wat Jess Gillam doet’, aldus Harle.

Renaissance en twintigste eeuw

Het prachtige Flow, My Tears van John Dowland staat op het programma vanwege de zangkwaliteiten van de saxofoon. ‘Een sopraan kan zingen, wij instrumentalisten niet’, zegt Gillam nuchter over dit lied van de Engelse troubadour. ‘Met dit soort liederen, komen we toch dicht bij de emotie van de zang.’

Haar liefde voor muziek die over de grenzen van het ‘hardcore’ klassieke repertoire heen gaat spreekt ook uit de keuze voor werken van Kurt Weill en Astor Piazzolla die het programma afsluiten. Weill schreef het chanson Je ne ’t aime pas in de jaren dertig in Parijs voor de Franse cabaretster Lys Gauty. ­Piazzolla’s Histoire du Tango, geschreven voor fluit en gitaar, is ondanks de kamermuzikale zetting puur Argentijnse tango.

Vandaag klinken de eerste drie delen van deze klankhistorie van de ontwikkeling van de tango in een bewerking voor saxofoon en piano. ‘Ik hou ervan hoe Piazzolla wisselt tussen gepassioneerd vuur en de meest tedere, lyrische melodieën’, zegt Gillam. ‘Met zijn muziek weet je nooit helemaal zeker waar het heen gaat. Hij opereert vaak in het grijze gebied van tegenstrijdige emoties, en precies dat hebben we volgens mij de afgelopen jaren veel meegemaakt.’