Philippe Gaubert blonk uit als fluitist en dirigent en was vanaf 1920 dertig jaar lang muzikaal leider van de Opéra de Paris. Componeren was een bijzaak waarmee hij niettemin belangrijke bijdragen heeft geleverd aan het repertoire voor fluit, het instrument dat hij door en door kende. Zijn muziek is onmiskenbaar Frans: elegant en welbespraakt in de taal van het impressionisme. Suggereert de titel Trois aquarelles een losse pols, de muziek is zorgvuldig uitgewerkt in drie delen van substantie.

Hoewel oorspronkelijk geschreven voor het standaardtrio piano, viool en cello, leeft Trois aquarelles vooral voort in Gauberts alternatieve versie met fluit in plaats van viool. Na een vrolijk eerste deel en een zacht melancholiek tweede laat Gaubert in Sérénade het Baskenland doorschemeren, waar hij een zomerhuis had.

Jacques Ibert liet zich graag bekoren door het exotische. Het neoclassicisme was voor hem een inspiratiebron, maar zijn stijl laat zich lastig definiëren. Ook in het tweedelige Deux stèles orientées mengt hij eigengereid stijlen en technieken in de ongewone combinatie van fluit en stem.

Het gelijknamige gedicht van Victor Segalen leverde de tekst, gebaseerd op anonieme Chinese bronnen. Segalen was in China geboeid door traditionele stenen tabletten (‘stèles’) met formele inscripties; deze zetten hem aan tot modernistische poëzie met een cultureel hybride karakter.

Ook vóór het impressionisme lieten componisten zich quasi oosters bedwelmen. Georges Bizet roept zeer effectief een ‘oriëntaalse’ sfeer op, een fata morgana bijna, in dit hypnotiserende meesterwerkje op een gedicht van Victor Hugo. Een formele structuur ontbreekt – de muziek lijkt volledig door de tekst geleid. Die is onverbloemd seksueel getint en het is niet voor het eerst dat Bizet warmloopt voor ongebruikelijke of verboden liefde (zie ook de opera Carmen) met een voorkeur voor prostituees.

Aan het eind van Adieux de l’hôtesse arabe wordt van de vertolker gevraagd ‘gebroken door snikken’ te zingen. Een eigenaardig verzoek, maar ontegenzeggelijk versmelt in dit lied grootse poëzie met grootse muziek.

Net als de iets oudere Claude Debussy was Maurice Ravel ongelukkig met de term ‘impres­sionisme’ die op beide Franse nieuwlichters werd geplakt. Hoe het ook zij, de muziek van beide componisten is sterk gericht op sfeer, en heeft meer dan eens een exotische component. Ravels Chansons madécasses klinken zeker exotisch, in lijn met zijn fascinatie voor de cultuur van de Orïent. Minder voor de hand ligt een andere invloed: de nieuwe muzikale weg die Arnold Schönberg insloeg na zijn breuk met de conventionele tonaliteit.

Ravel componeerde de drie liederen voor een kwartet met de stem als hoofdinstrument. Hij nam de suggestie van zijn Amerikaanse opdrachtgever Elizabeth Sprague Coolidge over om naast piano ook fluit en cello voor te schrijven. Hij schiep hiermee een unieke klankwereld, schitterend in zijn eenvoud en helderheid.

De toenmalige blik op 'het oosten' was blijkbaar niet alleen romantiserend

Ravel gebruikte drie gedichten uit de Chansons madécasses (1787) van Évariste de Parny en liet zich inspireren door hun emotionele lading. Het eerste en langste lied, Nahandove, is zwoel erotisch getint. Nahandove wordt bezongen door haar minnaar, twee coupletten lang met alleen de cello als begeleiding, maar als zij eraan komt gaat het tempo omhoog en vallen piano en fluit in. Erotische broeierigheid, koortsige verwachting en het liefdesspel zelf wentelen door het lied, tot het eindigt zoals het begon – met alleen de cello.

Verrassend aan het tweede lied is de kwaadheid in de tekst, gericht tegen de witte man. Deze krijgt vorm in de verontrustende muziek. Méfiez-vous des blancs (‘Pas op voor de blanken’) is de oorspronkelijk titel van De Parny’s gedicht, Aoua! een waarschuwingskreet. Ravels tekstkeuze ontkracht op zijn minst gedeeltelijk het verwijt van ‘oriëntalisme’, een etiket dat tegenwoordig misschien iets te kwistig wordt rondgeplakt. De toenmalige blik op ‘het oosten’ was blijkbaar niet alleen romantiserend of pure cultural appropriation.

In Il est doux, het derde en laatste lied, is de sfeer opnieuw broeierig. Tropische hitte maakt bewegen tot een opgave; gepraat over dansen roept een lui, sensueel ritme op. Met de aankondiging dat het tijd wordt om in de keuken aan de slag te gaan, eindigt de muziek abrupt. Een wereld(je) verdwijnt in het niets

Ook André Caplet, een vriend van Claude Debussy en verantwoordelijk voor meerdere orkestraties van diens werken, werd een impressionist genoemd. Dit lied voor stem, piano en fluit – zuchtend en wel – bevestigt die reputatie. Opnieuw is hier een gedicht van Victor Hugo getoonzet.

Tussen de coupletten charmeert de fluit mysterieus terwijl de piano de ambiance in dit kleurrijke kleinood bepaalt. ‘Het vredigste lied is dat van herders, het vrolijkste lied is dat van vogels, het betoverendste lied is dat van minnaars.’

Als enige niet-Fransman in dit programma gunt de Turkse ­pianist/componist Fazıl Say – dit seizoen Spotlight-artiest van Het Concertgebouw – ons een blik vanuit de binnenkant van de huidige werkelijkheid in het oosten – en die verschilt nogal van de exotische droomwereld van vroegere Europese kunstenaars. In zijn drieluik Gezi Park reflecteert Say op de gebeurtenissen in Istanboel in het voorjaar van 2013.

Een langdurig massaprotest tegen de overheid werd toen door bruut politiegeweld beëindigd. Zijn er woorden voor zo’n geweldsexplosie? Gezi Park 3 is een woordloze meditatie, een Turkse klaagzang. Het geweld kan niet uitblijven. In de pianopartij kolkt de woede eerst onderhuids om later door te breken in een hevige climax.

Ook met de liedcyclus Shéhérazade richtte Ravel zich op de Oriënt. De gelijknamige hoofdpersoon is de heldin van de Vertellingen van duizend-en-een-nacht, de klassieke Arabische raamvertelling over een vrouw, minnares van de Perzische Sjah, die haar executie met succes uitstelt en ten slotte ontloopt door elke nacht een verhaal te vertellen dat steevast eindigt met een onverbiddelijke cliffhanger – morgen verder. Dit ‘sprookje’ spreekt al eeuwen tot de verbeelding van kunstenaars en componisten. Nog in 2015 presenteerde de Amerikaanse componist John Adams zijn Scheherazade.2, waarin de viool de titelrol vertolkt. Maurice Ravel raakte gegrepen door de gedichten van zijn kennis Tristan Klingsor, die op zijn beurt verrukt was van de symfonische suite Sheherazade van Nikolaj Rimski-­Korsakov uit 1888. Voor de tweede keer zette Ravel zich aan een stuk getiteld Shéhérazade, na een vroeg orkestwerk met dezelfde naam. Nu werden het drie liederen voor sopraan en orkest waarvan hij later ook een versie voor zangstem en piano maakte. Voor het programma van vandaag maakte Jan Philip Schulze een speciale bewerking voor piano, cello en fluit. De combinatie in één programma met Ravels identiek geïnstrumenteerde Chansons madécasses plaatst deze bewerking in een interessant licht.

Het openingslied Asie was oorspronkelijk het slotlied, later veranderde de componist van gedachten. Met zo’n tien minuten het langste van de drie liederen, in de donkere toonsoort es klein, gaat een oriëntaalse fantasie los in sfeerschetsen van Arabië, India en – een dramatisch hoogtepunt – China. ‘Je voudrais voir…’ (‘ik zou willen zien’): wensdromen van een Europeaan over de vermeende verlokkingen van het verre Azië als ontsnapping aan het gewone leven. De fantasieën worden koortsachtiger en de muziek intenser, om tenslotte terug te zakken naar een gelijkmatige alledaagsheid.

Gezeten naast haar slapende zich als meester beschouwende, hoort een tot slaaf gemaakt meisje in La flûte enchantée het fluitspel van haar minnaar buiten. De melodie, droef maar ook vrolijk, bereikt haar oren als een vliegende kus. Gecomponeerd in de phrygische toonladder roept de melodie meteen een oosterse sfeer op.

L’indifférent staat voor een androgyne jongeling met een sterke aantrekkingskracht op de protagonist in het derde en laatste lied van de cyclus. Het onverschillige jongmens komt niet binnen voor een glaasje wijn. Dit gedicht heeft geleid tot speculatie – de dichter c.q. ik-persoon is immers een man, dus hoe moeten we dit opvatten? Wanneer Ravels liedcyclus door een vrouw wordt gezongen valt in de toonzetting alles gelukkig weer op zijn heteroseksuele plek. Niettemin een bijzonder aspect van het lied – destijds pikant en nu ‘verrassend modern’. De golvende strijkersmotieven in de orkestpartij worden wel vergeleken met Debussy’s Nocturnes, maar of die overeenkomst in een bewerking voor trio ook hoorbaar is?