Componist Calliope Tsoupaki: ‘In Amsterdam vond ik mijn eigen stem’

‘Ik ben zo blij dat ik een stuk mocht schrijven voor het Koninklijk Concertgebouworkest bij het 750-jarig bestaan van Amsterdam’, zegt Calliope Tsoupaki. In een niet te stuiten spraakwaterval bezingt ze de stad waar ze zich in 1988 vestigde. ‘Ik woon hier al meer dan de helft van mijn leven en ben helemaal met de stad vergroeid, ik ben een Amsterdamse in hart en nieren!’

Wat haar zo aantrekt in de Nederlandse hoofdstad is haar levendigheid en rijke culturele leven: ‘Alles broeit hier, er is voortdurend beweging. Dat is altijd zo geweest. Vanaf haar ontstaan was Amsterdam een havenstad: het IJ stond nog in open verbinding met de Noordzee, de Afsluitdijk werd pas in 1932 voltooid. Waar veel water is komt handel, mensen met verschillende achtergronden uit de hele wereld ontmoeten elkaar. Dat leidt tot nieuwe verbindingen, andere invalshoeken en manieren van dingen bekijken. In zo’n open klimaat voel je je vrij je gedachten te vormen zoals jij dat wilt.’

Schrikbeeld

Van oudsher trok die liberale sfeer filosofen, kunstenaars, musici, schrijvers en wetenschappers aan, vervolgt ze. ‘Het was een polyfonie van mensen, die hier de ruimte vonden nieuwe ideeën te leren kennen en ontwikkelen. Dat creëerde een enorme dynamiek. Het is belangrijk dat je uit je comfortzone wordt gehaald, dat je personen ontmoet met een ander wereldbeeld. Mensen die je in contact brengen met dingen en gedachten die je niet kent of niet leuk vindt. Hierdoor word je uitgedaagd en krijg je inspiratie, zodat je jezelf verder kunt ontplooien. Dit alles heeft Amsterdam gemaakt tot de cultuurstad die ze is, zij is tot in haar poriën multicultureel.’

Het was precies die sfeer die Tsoupaki in 1988 deed besluiten vanuit Piraeus naar Amsterdam te verhuizen. ‘Dat is ook een havenstad, levendig en multicultureel, maar het muziekklimaat in Griekenland was erg behoudend. Als vrouw kreeg ik niet de kans mij als componist te ontplooien; mijn docenten hadden totaal geen belangstelling voor de stukjes die ik al vroeg componeerde. Het hoogst haalbare was dat ik ergens in de provincie muziekjuf zou worden. Dat was een schrikbeeld, ik ­realiseerde me dat ik daar als componist geen toekomst had.’

‘Louis Andriessen dwong me na te denken over wat ik nou precies wilde zeggen’

Via collega’s hoorde ze over Louis Andriessen en de bruisende moderne­muziekscene in Nederland. Na een kennismaking tijdens een zomercursus in 1986 in Darmstadt besloot ze te verhuizen om bij hem te studeren. ‘Ik ontmoette in Darmstadt ook Morton Feldman, die me vroeg bij hem te komen studeren, maar koos toch voor Louis. Als enige componist had hij een uitgesproken mening over harmonie, klank, techniek. Ik bewonderde hem om zijn modale harmonieën en zijn manier van chromatisch moduleren. Hij had een geniale en unieke muzikale taal, waarin ik zowel Griekenland als de rest van de wereld hoorde. Ik wilde weten wat zijn geheim was.’

Ander oor

Het was geen makkelijke beslissing haar vaderland te verruilen voor ons land, erkent ze: ‘Je laat toch je ouders, vrienden en bekenden achter en kunt ze niet zomaar even bezoeken. Toen mijn vader ziek werd en op sterven lag, kon ik maar net op tijd naast zijn bed zitten. Nu is mijn moeder 95 – het gaat haar weliswaar goed, maar je weet niet hoe lang nog. Ik zou vaker bij haar willen zijn, maar kan slechts om de maand naar Griekenland vliegen. Met dat gegeven moet ik dagelijks leven, het geeft veel stress. Toch heb ik geen schuldgevoel, want mijn ouders hebben me altijd ondersteund in mijn streven componist te worden.’

‘Kunst heeft veel impact op mensen, en politici vrezen die kracht’

Over haar vertrek uit Griekenland schreef Tsoupaki in 2018 het ontroerende Salto di Saffo, een dubbelconcert voor blokfluit en panfluit, in opdracht van de NTR ZaterdagMatinee. Haar sprong in het diepe bleek een gouden greep: ‘Louis was heel genereus en leerde me scherp te luisteren, zonder vooroordelen en non-hiërarchisch: de ene muziek is niet beter dan de andere. Hij leerde me ook veel over stemvoering, maar hielp me vooral mijn eigen kracht te ontdekken en ontwikkelen. Dankzij hem heb ik ook mijn Griekse wortels meer leren waarderen. Die vormen een geweldige culturele bagage, ik luister toch met een ander oor naar muziek.’

Vervlakking

Was ze in Griekenland gebleven, dan was ze waarschijnlijk een heel andere componist geworden: ‘Misschien was ik blijven hangen in een bepaalde esthetiek, vanuit een abstracte manier van denken over muziek, waarbij je bepaalde genres en stijlen discrimineert. Met zijn radicale, vrije geest en krachtige persoonlijkheid dwong Louis me helder na te denken over wat ik nou precies wilde zeggen. Het klimaat hier liet toe dat ik mijn eigen stem kon vinden. Overigens doceerde hij in Den Haag, maar ik heb me destijds bewust gevestigd in Amsterdam vanwege het rijke culturele klimaat. Deze stad gaf mij de mogelijkheid de kunstenaar te worden die ik gedroomd had te willen zijn.’ Met lede ogen ziet ze dat de laatste tijd veranderen: ‘De binnenstad wordt overgenomen door een bourgeoisie van superrijken die alles doen vervlakken. De broeierigheid, de veelzijdigheid, het samengaan van arm en rijk en van verschillende culturen vallen ten prooi aan gentrificatie. Maar een land of stad is enkel aantrekkelijk vanwege een rijk geestelijk leven. Niemand komt hiernaartoe om te zien dat de mensen van de grachtengordel vier auto’s hebben. Het gebeurt helaas ook in Athene. Maar ook het oude Griekenland wordt herinnerd om zijn architectuur, denkers en dichters. Kunst heeft veel impact op mensen, en politici vrezen die kracht. Daarom gaan potentaten altijd als eerste de kunst­wereld beknotten.’

Nieuwe dag

Over de samenwerking met Anneke Brassinga komt Tsoupaki haast woorden tekort: ‘Ik vind haar de Sappho van Nederland, niet zozeer qua stijl, maar qua belang voor de Nederlandse poëzie. We hebben een paar keer overlegd, maar onafhankelijk van elkaar ons werk gemaakt. Toen we klaar waren, ontmoetten we elkaar opnieuw. Ik was onzeker over mijn titel Another Day, maar guess what: haar gedicht heet Elke dag nieuw begon. Geweldig toch?’

In Another Day heeft Tsoupaki getracht uit te drukken wat Amsterdam voor haar betekent. ‘Haar beweeglijkheid vertaalt zich naar grote contrasten en afwisseling in dynamiek. De rijkdom aan klankkleuren van het Concertgebouworkest heb ik ingezet om de veelkleurigheid van Amsterdam te vangen. IJle, naar de hemel reikende klanken zijn verbonden met het komen naar hier, waar ik ook de modder heb leren waarderen. Amsterdam heeft iets hoopvols: zelfs in deze duistere tijden is er altijd hoop op de volgende dag. Die geeft drijfkracht. Het faciliteren van kunst is de grootste waarde van een land of stad. Ik ben heel blij dat ik samen met Louis op het programma sta: alles wat je hoort is een product van Amsterdam.’