‘Het wordt niet zo wild als het was, maar of het ook beter wordt?’, aldus Johannes Brahms in een brief uit 1889 aan Clara Schumann. Het ging om een drastische revisie van het van 1854 daterende ­Eerste pianotrio waarmee Brahms bij nader inzien niet zo tevreden was. Zo drastisch was die revisie waarmee een 56-jarige zichzelf 35 jaar later corrigeerde dat we welhaast van een nieuwe compositie kunnen spreken.

Als enthousiaste jonge componist had Brahms af en toe geen maat kunnen houden, besefte hij. Hij besloot omvangrijke episodes uit het werk te schrappen. Vooral veel sterk polyfone passages moesten eraan geloven. Clara schreef in haar dagboek dat het pianotrio ‘sterk verbeterd’ was.

Maar enkele maanden later, na een concertuitvoering, sprak zij toch haar aarzeling uit. Ook Brahms’ vriend Heinrich von Herzogenberg was niet helemaal overtuigd: ‘Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat hier twee componisten samenwerken die het niet met elkaar eens zijn’.

De componist zelf kon trouwens ondanks zijn bezwaren moeilijk afscheid nemen van zijn eerste belangrijke kamermuziekwerk zoals hij het aanvankelijk had opgeschreven. Hij vroeg zijn uitgever de eerste versie als alternatief intact te laten. Zo beschikken we nog steeds over twee uitgaven van dit werk waarvan de vroegste een ongeremde uitbarsting van creativiteit is die een direct vervolg zou krijgen in Brahms’ Eerste pianoconcert. Niet aan deze versie maar aan de tweede uit 1889, de kortste, wordt in het algemeen de voorkeur gegeven – ook in dit programma.

Antonín Dvořák leverde een belangrijke bijdrage aan het genre van het pianotrio. De Boheemse cultuur lag hem na aan het hart, maar hij werd ook sterk beïnvloed door de Duits-Oostenrijkse traditie. Vooral Brahms, voor wie hij een mateloze bewondering had, was voor hem van grote betekenis. Beide componisten schreven kort na elkaar hun laatste pianotrio, Dvořák in 1883 en Brahms in 1886. De melancholieke sfeer in Dvořáks Pianotrio in f klein is vaak in verband gebracht met de recente dood van zijn moeder, aan wie hij zeer gehecht was. Maar in die tijd stond hij ook onder druk om zijn Slavisch getinte componeerstijl ‘internationaler’ te maken. Hij behield de stijl van de Boheemse volksmuziek, maar assimileerde ook de sterk door Brahms beïnvloede Duits-Oostenrijkse stijl. Het Pianotrio in f klein is daar een voorbeeld van. Naast een Brahms-achtige behandeling en verwerking van motieven is dit expressieve werk in ritme en melodie geworteld in Slavische geboortegrond. 

De verwantschap met Brahms is al in het begin goed te horen. Heel zacht, wat onheilspellend, openen de strijkers unisono het eerste deel, dat vervolgens met zijn brede en complexe motief­ontwikkeling uitgroeit tot bijna symfonische proporties. Na deze dramatische opening klinkt het scherzoachtige Allegretto grazioso licht en dansant, als een Boheemse volksdans, met zijn onregelmatige plaatsing van ritmische accenten. Het donkergekleurde Poco adagio zou een lamento voor Dvořáks overleden moeder kunnen zijn. De melancholische cellomelodie in het begin is aangrijpend, evenals de zeer hoog klinkende expressieve cantilene van de viool na het marsachtige middendeel. In de Finale is de passie van het eerste deel weer terug, nu naar het model van de furiant, een snelle Boheemse dans die wordt gekenmerkt door een afwisseling van tweekwarts- en driekwartsmaat. Doordat hier de eerste tel als opmaat klinkt, ontstaat een accentverschuiving, alsof maten van ongelijke lengte elkaar opvolgen, wat typerend is voor de furiant. En daarmee sluit dit pianotrio, dat met Brahms-achtig dramatische expressie begon, af als een Slavische dans.