In november 1822 had Franz Schubert zes symfonieën voltooid. Een zevende stond in de steigers en schetsen voor minstens twee andere lagen klaar om uitgewerkt te worden. Toch begon hij ineens aan een nieuw werk, in b klein. Ook dat werd uiteindelijk niet voltooid: afgebroken in het derde deel. Jarenlang was er gelegenheid om het af te maken, maar het gebeurde nooit.

Over het waarom tasten we in het duister. Vanwege persoonlijke, veranderde levensomstandigheden misschien? Precies ten tijde van de ‘Onvoltooide’ sloeg voor Schubert het noodlot toe. Hij liep syfilis op, en dat stond gelijk aan een doodvonnis. Korte tijd later openbaarden zich eerste symptomen, en daarna was het kommer en kwel, lichamelijk, maar vooral ook geestelijk. Want het drong tot Schubert door dat hij voor altijd een verstotene was, nooit een gezin zou stichten, jong zou sterven – en dat onder gruwelijke omstandigheden. Er bestonden wel middelen tegen syfilis, maar die waren palliatief en bovendien giftig.

Schubert werd een ander persoon, en hij ging ook heel anders componeren. Misschien daarom liet hij werken uit vroegere perioden liever links liggen. Hij stuurde de twee delen van de ‘Onvoltooide’ nog wel naar een concertorganisatie die hem eer bewees, in de hoop op een uitvoering, maar tevergeefs. Pas decennia na zijn dood werd het manuscript bij toeval ontdekt en de muziek uitgevoerd, waarna een zegetocht inzette.

Welke muziekliefhebber verwondert zich niet telkens opnieuw over die geheimzinnige bassen waarmee de symfonie opent? Die vormen geen langzame inleiding (musici verwaarlozen nogal eens het Allegro moderato - snel), maar ook geen echt zelfstandige melodie. Het is ambivalent, dreigend, ver weg, filmmuziek-achtig (denk aan Jaws). Maar die openingsmaten blijven een sterke greep houden op het hele openingsdeel.

Overal keert het materiaal terug, en in de doorwerking wordt een fragment ervan tot macabere hoogten gestuwd, met onheilspellende strijkerstremolo’s en angstaanjagende crescendo’s. Bij een plotselinge stilte is het alsof de muziek bevriest, het beeld stokt. Het is zo’n moment waarop de doorgaans gedweeë Schubert, na een zeldzaam vulkanisch temperament te hebben laten horen (zoals ook in late pianosonates gebeurt), zich hervat en bewust weer kiest voor het idyllische.

In het tweede deel bouwt hij die stemming verder uit, maar de luisteraar met een gevoelig oor voor toonsoorten (bewust of onbewust) ervaart subtiele verwijzingen naar episoden uit het openingsdeel (cis klein zorgt voor herinnering, of associatie). Dat heeft aanleiding gegeven tot bespiegelingen over verhalende elementen in de symfonie – cis klein is namelijk ook de toonsoort van Schuberts lied Der Wanderer.

Het oorspronkelijke manuscript van de Achtste symfonie moet ook een gedeelte van een Scherzo-achtig derde deel hebben omvat. Schubert heeft die pagina’s losgescheurd, maar de eerste pagina van dat derde deel stond op de achterzijde van de laatste van het tweede deel, en hij kon daar enkel een streep door halen – zodoende kennen we in elk geval de openingsmaten. Van dat derde deel zijn ook schetsen gevonden, waaruit is op te maken dat de muziek zich in een vergevorderd stadium bevond, al is een reconstructie niet echt realiseerbaar.

Al snel stond Schuberts hoofd er niet meer naar. Hij begon koortsachtig te componeren aan zijn Wandererfantasie (voor piano solo), die wel werd voltooid. Dat zou kunnen betekenen dat de thematiek van de eenzame, zwervende, onbegrepen jongeling, de Wanderer, hem ook ten tijde van de ‘Onvoltooide’ bezighield. Conflictueuze tegenstellingen van ‘ik-tegen-de wereld’ mogen we bij het luisteren dan ook best voor ogen hebben.

Majeur! Eindelijk. Na de dominerende kleine terts als basis van de symfonieën waarmee Anton Bruckner schoorvoetend en moeizaam de weg naar de concertzaal had weten te vinden, brak alsnog de zon door. In 1874, op vijftigjarige leeftijd, schreef hij de Vierde symfonie in Es groot die hij de ondertitel ‘Romantische’ gaf. De enthousiaste ontvangst in de Oostenrijkse hoofdstad overviel hem (‘Der Erfolg in Wien ist mir unvergesslich’). Bruckner, met zijn chronisch gebrek aan zelfvertrouwen, was net een crisis te boven gekomen, veroorzaakt door het fiasco van zijn Derde symfonie. Nu leek hij eensklaps herboren. Zijn nieuwe partituur zou binnen tien jaar gevolgd worden door nog drie symfonieën in majeur.

De Vierde symfonie begint fluisterend op de grens tussen stilte en geluid. Ook Ludwig van Beethoven wist een dergelijk mysterieus effect te bereiken met lispelende strijkinstrumenten aan het begin van zijn een halve eeuw eerder geschreven Negende. In Bruckners Vierde ontvouwt zich een vredig, arcadisch landschap.

Aan de illusie van ruimtelijkheid dragen, zoals vaak bij deze componist, de wijde intervallen en de golvende bewegingen bij, met brede melodieën van een hymnisch karakter (‘lang gezogen immer’ en ‘sanft hervortretend’ behoren tot de herhaaldelijk voorkomende aanwijzingen in de partituur). Op het machtige openingsdeel volgt een Andante quasi allegretto waarover wel is opgemerkt dat het een treurmars voorstelt. Het stapsgewijze ritme en melodieën die klinken als koralen kunnen inderdaad die indruk wekken. Toch is het karakter van de muziek eerder weemoedig dan smartelijk.

Het Scherzo, met zijn voor Bruckner opvallende lichtheid en spitsheid, stelt volgens de componist een jachtscène voor. Traditiegetrouw is daarbij een belangrijke taak weggelegd voor de hoorns, zoals ook hier. In de centrale trio-episode klinkt een danswijsje (een Ländler) ‘voor bij de maaltijd van de jagers’, aldus de componist (hij liet zich tot op hoge leeftijd uit op een manier die anderen vaak meewarig deed glimlachen). Dit derde deel, van meet af aan een publieksfavoriet, ontbrak overigens in de oorspronkelijke versie van deze symfonie. Het kreeg een plaats in de tussen 1878 en 1880 ontstane, drastisch gereviseerde uitgave als vervanging van het oorspronkelijke Scherzo.

Ook het slotdeel moest eraan geloven toen Bruckner de eerste versie ervan nog eens flink onder handen nam. Het resultaat, ‘Volksfest’ getiteld, is een sterk van het origineel afwijkende Finale waarin tal van elementen uit voorgaande delen markant of verholen terugkeren. Een van Bruckners meest grandioze symfoniedelen eindigt zoals het werk als geheel begon, namelijk met de dalende kwint als baken. Nu echter niet meer omringd door mysterieus trillende strijkers maar badend in het licht van magistraal koper (‘schmetternd’, ofwel ‘schetterend’, schrijft de componist bij de hoornpartijen op de laatste bladzijde).

De symfonie was voor het eerst te horen in 1881, gespeeld door de Wiener Philharmoniker onder leiding van Hans Richter. Tijdens een repetitie liet Richter het orkest stoppen, boog zich over de partituur en vroeg Bruckner ‘welke noot staat hier’? Waarop de schuchtere componist naar verluidt antwoordde ‘elke noot die u wilt’.