Fanny Mendelssohn in haar laatste levensjaar

Dat Fanny Mendelssohn componeerde was in haar tijd eigenlijk ongepast.Al had ze het nog enigszins getroffen: in de gegoede Duitse kringen waarin haar familie verkeerde mocht weliswaar alleen zoon Felix als componist schitteren, maar die zoon onderkende wel degelijk het talent van zijn oudere zus. Zij was zijn vertrouweling, hij legde haar zijn ­nieuwe noten voor, en hij zorgde dat een paar van haar liederen werden gepubliceerd. Weliswaar onder zíjn naam, anders kon het niet, maar het was al gauw een publiek geheim dat delen van Felix’ opus 8 (1826) en opus 9 (1830) van Fanny’s hand waren. Ook Fanny’s echtgenoot, de schilder Wilhelm Hensel, met wie ze in 1829 trouwde, stimuleerde haar muzikale ambities. Na de geboorte van hun enige kind Sebastian runde ze vanaf 1831 – in navolging van haar moeder – de ‘Sonntagsmusiken’. Een uitnodiging voor die concertserie werd een van de meest begeerde in Berlijn. Kaartverkoop was er niet en er kwamen tot wel 200 gasten per keer, tot aan leden van het Pruisische hof en virtuozen als Clara Schumann en Franz Liszt aan toe. Op deze semipublieke bijeenkomsten speelde Fanny piano en dirigeerde ze, en niet zelden werd ook haar eigen muziek uitgevoerd.

Meer dan 460 werken van haar zijn bewaard gebleven, veelal liederen en ­pianostukken, maar bijvoorbeeld ook een paar cantates en een van de vroegste (1834) door een vrouw gecomponeerde strijkkwartetten. Het Pianotrio in d klein ging op zondag 1 april 1847 in première als verjaarscadeau voor Rebecka Mendelssohn, de jongere zus van Fanny en Felix, die geregeld als zangeres hun liederen een eerste uitvoering gaf.

Meteen vanaf maat 1 is het de dwarrelende pianopartij die het levendige Allegro voortstuwt. In de zangerigheid van de strijkerspartijen schemert door dat de componiste een bedreven liedschrijver was. Het tweede, langzame deel begint met een peinzende pianosolo, zo je wilt een echo van de ‘Lieder ohne Worte’ van broer Felix. Het derde deel heeft zelfs de titel ‘Lied’ en citeert een aria uit zijn oratorium Elijah dat in augustus 1846 in Birmingham in première was gegaan. De muziek van de dramatische Finale grijpt terug naar materiaal uit het openingsdeel.

Een maand na voltooiing van haar ­Pianotrio in d klein stierf Fanny Mendelssohn na een beroerte, een lot dat een half jaar later ook haar broer zou treffen. Eerder waren ook hun moeder en hun grootvader aan hetzelfde overleden. Al in 1850 liet weduwnaar Hensel het Pianotrio in d klein uitgeven.

‘Mijn 37ste verjaardag, vrolijk gevierd samen met Clara en de kinderen. Nagedacht over een pianotrio’. Meteen nadat Robert Schumann dit op 8 juni 1847 in zijn huishoudboekje had opgetekend, voegde hij de daad bij het woord. Ruim een week later al kon hij in datzelfde boekje noteren: ‘Pianotrio voltooid – vreugde’. 

Het ging opeens snel. Na een lange periode van tegenslagen, depressies en artistieke krachteloosheid ervoer hij weer gedrevenheid en welbehagen in het componeren. Het Eerste pianotrio in d klein, dat het opusnummer 63 kreeg, was allerminst een worsteling met de materie. De vier delen vlogen op het papier, alle materiaal viel probleemloos op zijn plek. ‘Mit Energie und Leidenschaft’ staat boven het openingsdeel, dat in weerwil van de mineurtoonsoort erg uitgelaten is. Met name de pianopartij is draufgängerisch druk, met uitbundige arpeggio’s – er is nauwelijks tijd voor adem of reflectie. Ook daarna volgt nog geen langzaam deel, maar een sprankelend scherzo, gebouwd op een gepuncteerd figuurtje en gedragen door canon-achtige progressies. Pas daarna is er verpozing, met een lange cantilene in de viool waaraan de overige instrumenten geleidelijk een aandeel krijgen. De late pianosonates van Ludwig van Beethoven klinken hier door, waaraan Schumann inderdaad veel studie wijdde. Dat is bijvoorbeeld te horen aan de naadloze overgang naar de finale: van ‘mit inniger Emp­findung’ naar ‘mit Feuer’. In de finale wordt de draad van het openingsdeel weer opgepakt, met een drukke pianopartij. Daarbij speelden ongetwijfeld de vaardigheden van pianiste Clara een rol.

De muziek van Johann Sebastian Bach (1685-1750) was van grote invloed op Felix Mendelssohn. Hij besteedde vele uren aan het bestuderen van fuga’s en koralen van de oude meester. Ook van invloed waren de Weense klassieke componisten, in wiens traditie hij was geschoold. Hij adopteerde hun transparante vorm en opbouw, maar overgoot deze met een flinke dosis Romantiek.

Het Scherzo is zoals we van Mendelssohn gewend zijn: fantasierijk, elfachtig en halsbrekend snel

Verder was religie voor Mendelssohn van groot belang. Zijn familie was Joods, maar nam de naam Bartholdy aan en bekeerde zich tot het christendom in 1822 om het leven in Berlijn te vergemakkelijken. Al deze elementen komen terug in Mendelssohns Tweede pianotrio in c klein, opus 66, dat hij zes jaar na zijn Eerste pianotrio in d klein, opus 49 voltooide. Hoewel hij het werk als verjaarscadeau voor zijn zus Fanny had geschreven, droeg hij het bij de publicatie in 1846 op aan zijn vriend Louis Spohr. Deze toonaangevende violist/componist voerde het pianotrio, met Mendelssohn zelf aan de piano, diverse malen uit.

Net als het Eerste pianotrio is het Tweede vanaf het begin vervuld van romantisch vuur. De golvende motieven geven het openings-Allegro een rusteloze energie. Het erop volgende Andante is eigenlijk een ‘Lied ohne Worte’ en inderdaad zeer ‘espressivo’. Het Scherzo is zoals we van Mendelssohn gewend zijn: fantasierijk, elfachtig en halsbrekend snel – ‘een lastig niemendalletje’ volgens de componist zelf. In de glorieuze Finale verenigt Mendelssohn zijn Joodse afkomst (het dansante openingsthema) en zijn aangenomen geloof: hij verweeft een koraalmelodie in de muziek, die sterk doet denken aan de Lutherse koralen van Bach.