Kort na zijn overlijden werden Franz Schuberts laatste liederen door diens broer Ferdinand voor 290 florijnen verkocht aan de uitgever Tobias Haslinger. Die publiceerde de verzameling – van verschillende dichters en zonder onderling verband – onder de titel Schwanengesang. Schubert heeft deze veertien liederen nooit als een samenhangende cyclus bedoeld. 

Wat tot op de dag van vandaag onder de romantiserende noemer Schwanen­gesang bekend staat, valt eigenlijk uiteen in twee afzonderlijke delen. Het eerste segment (vandaag niet gezongen) bestaat uit zeven gedichten van Ludwig Rellstab (1799-1860). De liederen 8 tot en met 13 zijn gezet op teksten van Heinrich Heine (1797-1856). In een uitgepuurde en geconcentreerd expressieve zetting vormen deze verzen –  zonder verhaallijn, maar wel met een zekere th­ematische continuïteit  – als het ware een verlengstuk van Schuberts eerdere cyclus Winterreise (1827). Het onderliggende thema van vervreemding en eenzaamheid van een zwerver wordt nu doorgetrokken naar de isolatie van de kunstenaar in een maatschappij waarin hij zich niet begrepen voelt. Verloren liefde, afscheid, verstilde wanhoop en pijnlijke herinneringen zijn de hoofdingrediën­ten. Die Stadt, Der Doppelgänger en Am Meer zijn minidrama’s waarin liefdestragiek in iedere toon zindert. In Der Atlas is de last die op de schouders drukt haast fysiek voelbaar. Als enige uitzondering klinkt Das Fischermädchen als een onschuldige barcarolle.

In de bundel Schwanengesang volgde hierna nog als hekkensluiter Die Taubenpost op tekst van de destijds populaire dichter Johann Seidl (1804-1875). Of dit het laatste lied van Schubert is, valt niet met zekerheid te zeggen. Maar met deze bladzijden vol sentiment en eerlijke charme valt vrijwel geen aandoenlijker sluitstuk van Schuberts liedoeuvre in te denken.

Als kwi­ntessens van de Italiaanse Renaissance en incarnatie van de ‘uomo universale’ etaleerde Michelangelo Buonarotti (1475-1564) zijn veelzijdigheid als beeldhouwer, schilder, architect en dichter. In deze laatste hoedanigheid wordt hij herinnerd in de zogenoemde ‘rime’, sonnetten, madrigalen en spirituele meditaties. Verreweg de meeste van zijn in totaal driehonderd gedichten schreef hij tussen 1534 en 1564 in Rome. De verzen die pas in de negentiende eeuw naar de originele manuscripten zijn uitgegeven, resoneerden bij meerdere componisten, zoals Benjamin Britten. 

Voor Hugo Wolf, die altijd al een sterke affiniteit met de Italiaanse cultuur en poëzie had, betekenden de drie liederen op teksten van Michelangelo het finale punt, zijn laatste compositie. Enkele maanden later viel hij als gevolg van syfilis ten prooi aan een geestesziekte die hem fataal zou worden. Met zijn typerende kernachtigheid mediteert Wolf via deze teksten (in een Duitse vertaling van Walter-Heinrich Robert Tornow) niet toevallig over tijd, vergankelijkheid, de troost van schoonheid, eeuwigheid en God. In het korte Wohl denk ich oft zoekt de protagonist, vertwijfeld in het voornemen zijn hele leven aan het lied te wijden, naar erkenning. Het tweede lied, Alles endet, was entsteht, heeft een fatalistische bijklank. Pijnlijk ironisch is het dat Wolf aan een vriend toevertrouwde hoe hij zo in de ban was van deze tekst dat het hem haast tot waanzin dreef. Het slotlied is ontleend aan een van de vele sonnetten die Michelangelo schreef toen hij onder de betovering viel van de rijke weduwe Vittoria Colonna. Een vierde lied werd door de ontevreden Wolf vernietigd. Het plan om een orkestrale versie te maken (zoals later Sjostakovitsj zou doen met zijn eigen Michelangelo-­cyclus) en zo een grootschalig portret van de gevierde renaissancekunstenaar te creëren werd evenmin verwezenlijkt.

Eind 1974, in de aanloop naar de vijfhonderdste verjaardagsherdenking van Michelangelo, selecteerde Dmitri Sjostakovitsj acht sonnetten en drie andere ­gedichten uit zijn poëtische nalatenschap. Sjostakovitsj herkende zich vooral in de universele zeggingskracht en de filosofische reflecties over liefde, schoonheid, goddelijke inspiratie, kunstenaarschap (in het bijzonder dat van de beeldhouwer!) en sterfelijkheid. De liefdeslyriek is veelal verweven met het bezingen van een schoonheidsideaal (Michelangelo stak zijn gevoeligheid voor mooie jonge mannen — al dan niet platonisch — niet onder stoelen of banken). In andere, met tragiek doorspekte verzen (waaronder twee lofzangen aan Dante) refereert de Russische componist tegelijk aan zijn eigen conflicten met de Sovjetautoriteiten, aan het verpletterende bedrog van de wereld, aan somberheid vanwege miskenning en aan artistieke isolatie of ballingschap.

De suite van losstaande gedichten eindigt met een desolaat beeld van de dood. Verwijzend naar Michelangelo’s beroemde sculptuur van de Nacht (gemaakt voor het graf van de in 1516 overleden Giuliano de’ Medici) verklaren de kunstenaar en de componist dat het beter is gevoelloos te slapen in steen dan te leven in een wereld vol schandalen en geweld. Het voorlaatste lied trekt de verlossing in het hiernamaals in twijfel: reddeloos ziet Sjostakovitsj de dood als het definitieve einde van het bestaan. In de grimmige strijd tussen goed en kwaad dooft het licht. Toch sluit de suite af met een gedicht over onsterfelijkheid, zij het dan enkel als een voortleven in de herinnering van anderen. Deze gedachte wordt verklankt via een speels naïeve melodie die de componist op negenjarige leeftijd had geschreven. Met die verwijzing naar zijn kindertijd versterkt Sjostakovitsj in zijn allerlaatste lied eens te meer de autobiografische bijklank van zijn suite.