Je kunt er een paradox in zien: een Schubert-biografie, geschreven door een man die Fröhlich heet. Want vrolijk was het leven van de componist niet. En dit geldt ook voor zijn werk. ‘Bestaat er dan vrolijke muziek? Ik ken haar niet’, citeert Hans-Jürgen Fröhlich (1932-1986) de geplaagde Franz Schubert. In al zijn stukken zit een duistere onderstroom. Zelfs de speelse forel laat – in het naar de vis genoemde lied en pianokwintet – het leven wanneer een sluwe hengelaar het water vertroebelt. 

Franz Schubert: ‘Ik houd van deze liederen meer dan van al mijn andere, en ik weet zeker dat dat na verloop van tijd ook voor jullie zal gelden’

Niet alleen in zijn muziek, maar ook in het alledaagse bestaan schreef Schubert in paradoxale termen over zijn gemoedstoestanden. ‘Het gaat trouwens helemaal erg slecht met me’, bekent hij in een brief. ‘Maar ik trek me er niets van aan, ergo ben vrolijk.’ Uit alle getuigenissen, dagboekaantekeningen en brieven doemt een tweeslachtig figuur op. Zijn goede vriend, toneelschrijver Eduard von Bauernfeld, herinnerde zich Schubert als een mens met ‘twee naturen: de Weense vrolijkheid was met een diep zwaarmoedige trek verweven en veredeld. Naar binnen toe een dichter en aan de buitenkant een soort genotsmens!’

Biograaf Fröhlich belicht in zijn boek vooral de mistroostige kant van het ‘genie’ Schubert. Hij schildert hem af als eeuwige buitenstaander, iemand die verwant is aan de dwalende jongeling uit Winterreise. De componist leek mistroostig toen hij begin 1827 vrienden vroeg om een nieuwe liedcyclus te komen beluisteren. Op hun vraag hoe het met hem ging, antwoordde hij: ‘Dat zullen jullie die avond horen en begrijpen.’ Hij beloofde zijn gehoor een serie ‘liederen die de rillingen over je rug jagen en die me diep hebben getroffen’. 

Op die beloofde avond kwam Schubert niet opdagen, maar wat maanden later speelde en zong hij voor hen de eerste twaalf liederen van Winterreise. En liet het gezelschap in stille verbijstering achter. Het verhaal ontvouwde zich in de sneeuw, maar het gemoed van de hoofdpersoon die door het witte landschap trok, kleurde zwart, treurig, eenzaam en bij tijd en wijle waren zijn zielenkreten doortrokken van cynisme en woede. Schuberts vriend Franz von Schober verwoordde de stemming met zijn opmerking dat hij alleen ‘Der Lindenbaum’ mooi vond, het ‘meest melodieuze’ lied van de cyclus. Schubert daarentegen geloofde dat hij – ondanks de sombere sfeer – iets groots geschapen had. ‘Ik houd van deze liederen meer dan van al mijn andere, en ik weet zeker dat dat na verloop van tijd ook voor jullie zal gelden.’

En de geschiedenis gaf de vroeggestorven componist gelijk: niets bleek de wereld van de Wanderer – de zoekende zwerver die de Romantiek belichaamt – beter te weerspiegelen dan Winterreise, deze symbiose van Wilhelm Müllers poëzie en Schuberts muziek. En intussen zijn er vuistdikke boeken over geschreven en groeide de 24-delige liedcyclus uit tot een tijdloos en universeel meesterwerk dat ook in onze tijd iets te zeggen heeft. Thomas Hampson en Ksenija Sidorova bekorten de zwerftocht tot twaalf liederen, simpelweg omdat in hun oren niet alles zich leent voor een accordeonbewerking. Maar het zal ongetwijfeld een ervaring worden om twee ademende instrumenten door het winterlandschap te horen trekken.

Het tango-instrument bij uitstek, de bandoneon, is wezenlijk anders gebouwd dan de accordeon, maar qua klank mag je ze zeker verre verwanten noemen. Feit is in elk geval dat accordeonisten in groten getale gevallen zijn voor de bekoring van de Argentijnse tango. Dat geldt ook voor Ksenija Sidorova die met haar album Piazzolla Reflections een eerbetoon bracht aan de componist die de tango van de dansvloer naar de concertzaal bracht. Astor Piazzolla was zichzelf op zijn negentiende nog aan het uitvinden toen Igor Stravinsky in Hollywood zijn pianostuk Tango schreef. Een kwart eeuw later componeerde Piazzolla een iconisch drieluik over een engel, waarvan het eerste deel – Milonga del ángel – het bekendst werd. Piazzolla groeide uit tot een grote inspiratiebron, ook voor accordeonisten. Daarvan is het stuk Revelation van de Russische bajanspeler en componist Sergey Voitenko een mooi voorbeeld, alsof de titel ‘Openbaring’ hem aan de ontdekking van Piazzolla herinnert.

In ‘It Never Was You’ uit de ­musical Knickerbocker Holiday vangen we weer even een glimp op van Winterreise: een man rent – in dit geval door de regen – de hele wereld over, op zoek naar een geliefde die zich niet laat vinden. Wat hij op al die plekken ook aantrof, it never was you. Net als de hoofdpersoon in Winterreise was Kurt Weill een balling, als jood van zijn geboortegrond Duitsland verdreven door de nazi’s. Uiteindelijk belandde hij in de Verenigde Staten en verzilverde hij zijn talent onder meer op het musical­podium van Broadway. Zijn song ‘Speak Low’ – over de vluchtigheid van de liefde – uit de musical One Touch of Venus werd een jazzstandard, opgenomen door sterren als Ella Fitzgerald, Billie Holiday, Tony Bennett en Barbra Streisand. ‘Youkali’ overleefde als enige hit Weills in Parijs geflopte opera Marie Galante. Weill schreef het in de stijl van een langzame tango. Hij was in 1934 net naar Frankrijk gevlucht en de tekst verhaalt over een land waar vrede en goedheid heersen, maar dat slechts een droom blijkt. Daar steekt de moorddadigheid van Mac the Knife, de booswicht uit de Die Dreigroschen­oper, scherp bij af.