Teodor Currentzis: heksenmeester of messias?

Op YouTube circuleert een quasi-oud zwartwitfilmpje waarin Teodor Currentzis in een uitvaartgondel voortglijdt door de lagune van Venetië. Zijn bestemming is San Michele. Op dit dodeneiland werd in 1929 Serge Diaghilev begraven, de grote ballet­impresario, opdrachtgever van onder anderen Stravinsky, Prokofjev en Picasso. In de soundtrack hoor je harp- en strijkersklanken. Het is Currentzis’ Russische orkest musicAeterna, in een van de langzaamste uitvoeringen aller tijden van het Adagietto uit Gustav Mahlers Vijfde symfonie.

Verwijzingen buitelen over elkaar heen. Currentzis en musicAeterna waren niet lang geleden de oprichters van een Diaghilev-­festival in de Russische stad Perm, waar Diaghilev ooit opgroeide. Onvermijdelijk is ook de gedachte aan Visconti’s film Death in Venice, over een gefingeerde Mahler, stervend op het Lido bij de klanken van zijn Adagietto. Nog onvermijdelijker is de verwijzing naar de échte Gustav Mahler, zoals die ooit gefotografeerd werd in de omgeving van Amsterdam.

Je ziet het als je het doorhebt: tussen de zerken van San Michele staat Teodor Currentzis plots in een jas en een pose die nauwkeurig zijn gekopieerd van een foto van Mahler uit maart 1906, een periode waarin Mahler het Concertgebouworkest dirigeerde in (onder andere) zijn Vijfde symfonie. Aan de wandel bij de Zuiderzee werd de componist gekiekt in een zwarte mantel die hem onbedoeld het uiterlijk gaf van een raaf.

Onder leiding van Currentzis speelde musicAeterna dezelfde Vijfde anderhalf jaar geleden in Het Concertgebouw. Sommigen vonden het ‘om hard te gaan gillen’ (Het Parool). Anderen, zoals de criticus van Trouw, hoorden een ‘spectaculaire, ongehoorde interpretatie’. Over een paar dingen waren de meningen niet verdeeld: over de gedrevenheid en de spelperfectie van de door Currentzis getrainde musici.

Addams Family

Currentzis heeft een innige verhouding met de dood. Het valt te horen aan zijn extreme tempokeus voor het Adagietto (volgens Mahlervorsers eigenlijk een liefdeslied). En het was al te zien aan Currentzis’ eerste tourneeprogramma’s en plaatproducties: zijn oog viel snel op de requiems van Mozart, Brahms en Fauré, en op symfonieën van Tsjaikovski, Mahler en Sjostakovitsj waarin de dood met muzikale symboliek wordt omarmd. Zelden heeft het beroemde sterflied When I Am Laid in Earth uit Purcells opera Dido and Aeneas zo’n nadrukkelijke diepgang gekregen als in de uitvoering van Currentzis’ ­musicAeterna. Op een luchtiger niveau viel de gothic-stijl van Currentzis’ kledij en coiffure op. Concerten van musicAeterna in Het Concertgebouw leken gedirigeerd, gedanst liever gezegd, door een verstoten telg van de Addams Family (waar Mozarts ‘Jupiter’ en Beethovens Vijfde en Zevende niet in de belangstelling staan).

Uitvoeringen brachten niet zelden verbijstering. Explosief kon extreem explosief worden, introvert extreem introvert.

In het slotdeel van zijn Vierde symfonie – 2 en 3 februari op de lessenaars bij Currentzis en het Concertgebouworkest – beziet Mahler de dood door kinderogen. Een sopraanstem bezingt ‘behaglich’ het leven in de hemel.

Eerdere delen van de symfonie lijken ernaartoe gecomponeerd, met een Magere Hein die schril viool speelt in deel twee, en een sublieme illusie van het paradijs in deel drie (totdat muzikaal onweer de droom verstoort). De tekst van het slotdeel komt uit een volksdichtbundel, Des Knaben Wunderhorn, en wordt in de regel uitgelegd als een kinderlijk naïeve voorstelling van het hiernamaals. Wie in Mahlers toonzetting een schrijnender situatie hoort – alsof een gestorven kind vanuit het hiernamaals de overlevenden troost – krijgt het bevestigd in een fragment van Currentzis’ uitvoering met het SWR Symphonieorchester Stuttgart. Ook weer op YouTube: Currentzis tilt Mahlers slotbladzijden naar transcendente sferen, onaards langzaam; zacht tot op het onhoorbare.

Nieuwe wereld

Teodor Currentzis, geboren in 1972 in Athene, trok op z’n 22ste naar Sint-­Petersburg om in de leer te gaan bij Ilja Moesin, leraar van grote Russische dirigenten. Aangetrokken door nieuw elan in de Russische kunstenwereld na de implosie van het Sovjetsysteem, besloot Currentzis daar te blijven. Hij werd chef-dirigent van de opera in ­Novosibirsk en richtte er musicAeterna op, aanvankelijk een oude-muziek­orkest annex kunstenaarskolonie, niet alleen gewijd aan Bach en Rameau maar ook aan poëzie en film. In de zekerheid dat ‘wegtrekken naar ver verwijderde provincieplaatsen’ een uitstekende voorwaarde is voor het creëren van een ‘nieuwe wereld’ (hij legde het uit in een Belgische krant), verhuisde hij in 2011 met orkest en al van Siberië naar de stad Perm aan de voet van de Oeral.

Van daar uit heeft musicAeterna Europa bereisd met een repertoire dat zich uitbreidde tot de nieuwste noten en de grootste bezettingen. Uitvoeringen brachten niet zelden verbijstering. Explosief kon extreem explosief worden, introvert extreem introvert. Met het orkest staand achter de lessenaars, en een Currentzis die zijn Mozart- en Mahler-ideeën dansend tussen diezelfde lessenaars overbracht. Het heeft hem in Wenen zowel de bijnaam ‘Hexenmeister der Übertreibung’ als de eretitel ‘Messias der klassischen Musik’ bezorgd. In Keulen heette hij ‘muziekvulkaan’. In Stuttgart, waar hij in 2018 chef-dirigent werd naast zijn bezigheden in Rusland, begroette de Frankfurter Allgemeine, meer retro, ‘een man met een mythisch maestro-aura’.

‘Sommige rockgroepen kunnen enorm veel gevoel en sfeer overbrengen met een heel povere inhoud. En dat zouden wij niet kunnen met de muziek van Brahms?’ zei Currentzis in de krant De Morgen, toen Brussel aan de beurt was.

Klem

Inmiddels heeft de dood die in Oekraïne rondwaart ­musicAeterna klem gezet. Het orkest verpietert in een nieuwe vestigingsplaats, Sint-­Petersburg, en kan buiten Rusland geen kant meer op. De Russische bank die het orkest sponsort staat op de westerse sanctielijsten. Een optreden in Het Concertgebouw met op het programma het sterven van Dido en doodszangen van Sjostakovitsj (in diens Veertiende symfonie), kwam er afgelopen oktober door te vervallen. In Antwerpen is Bachs Hohe Messe om ‘logistieke redenen’ afgelast.

Currentzis, die naast zijn Griekse nationaliteit er een Russische bij kreeg in 2014, had er in het vervolg daarop geen moeite mee zich scherp uit te laten over ontwikkelingen in het tweede thuisland. ‘Het land schiet in een nationalistische stuip’, zei hij anno 2016 in de Volkskrant. In cultuurpolitieke bemoeienissen vanuit Moskou zag hij een ‘begin van totalitarisme’.

Het is ondenkbaar dat Currentzis dergelijke woorden nog kan kiezen zonder gevolgen voor de orkestfamilie die hij in twee decennia tot een topensemble heeft gevormd. De enige taal die hij sinds februari 2022 kan spreken is een toontaal – bij het Concertgebouworkest kan hij die taal vrijuit spreken.