Zijn invloed op de twintigste-eeuwse muziek is enorm en toch hoor je zijn muziek niet bepaald vaak: ruim zestig jaar na zijn dood lijkt Schönberg in de eerste plaats beschouwd te worden als inspirator en theoreticus en pas daarna als componist. Hij was de bedenker van de twaalftoonsmethode, de nieuwe toonordening met twaalf gelijkwaardige tonen binnen het octaaf waarmee hij een alternatief wilde bieden voor de klassieke majeur-mineur-tonaliteit.

Schönberg ontpopte zich al eerder als de schrik van het Weense muziekleven

Dat was hoognodig, vond hij; de westerse muziektraditie was ‘gedegenereerd, verziekt en incestueus’. Kloeke taal van een jonge Wener die zijn stad niet zag als de parel van een sprookjesachtig keizerrijk maar als een bolwerk van conservatisme, jodenhaat en sociaal onrecht. Het duurde jaren eer die twaalftoonsmethode vaste vorm kreeg, maar Schönberg ontpopte zich al eerder als de schrik van het Weense muziekleven.

Zijn dissonante composities en zijn opruiende geschriften schokten het publiek – zozeer dat zijn onderliggende waardering voor Bach en Brahms niet opviel. Want zó’n extremist was Schönberg helemaal niet. Zelfs zijn modernste, atonaalste stukken zijn romantisch in hun bewegingen en vurigheid. In Verklärte Nacht is dat goed te horen. Schönberg stond nog sterk onder Brahms’ invloed, wat blijkt uit de hechte architectuur: alle thema’s en motieven staan met elkaar in verband. Maar het zit al vol moderne samenklanken.

Uitgangspunt was een gedicht van Richard Dehmel over een buitenechtelijke zwangerschap – iets waarover je als fatsoenlijk burger niet sprak. De muziek zoekt voortdurend grenzen op: zoete harmonieën beginnen te schuren, sierlijke melodieën ontsporen.

Uiteraard was het wennen. ‘Zijn Verklärte Nacht bevalt mij niet,’ vond Gustav Mahler, ‘maar het kan zijn dat ik het stuk niet begrijp.’

Verklärte Nacht

Zwei Menschen gehn durch kahlen, kalten Hain;
Der Mond läuft mit, sie schaun hinein.
Der Mond läuft über hohe Eichen,
Kein Wölkchen trübt das Himmelslicht,
In das die schwarzen Zacken reichen.
Die Stimme eines Weibes spricht:

‘Ich trag ein Kind, und nit von Dir,
Ich geh in Sünde neben Dir.
Ich hab mich schwer an mir vergangen.
Ich glaubte nicht mehr an ein Glück
Und hatte doch ein schwer Verlangen
Nach Lebensinhalt, nach Mutterglück
Und Pflicht; da hab ich mich erfrecht,
Da liess ich schaudernd mein Geschlecht
Von einem fremden Mann umfangen,
Und hab mich noch dafür gesegnet.
Nun hat das Leben sich gerächt:
Nun bin ich Dir, o Dir begegnet.’

Sie geht mit ungelenkem Schritt.
Sie schaut empor, der Mond läuft mit.
Ihr dunkler Blick ertrinkt in Licht.
Die Stimme eines Mannes spricht:

‘Das Kind, das Du empfangen hast,
Sei Deiner Seele keine Last,
O sieh, wie klar das Weltall schimmert!
Es ist ein Glanz um Alles her,
Du treibst mit mir auf kaltem Meer,
Doch eine eigne Wärme flimmert
Von Dir in mich, von mir in Dich.
Die wird das fremde Kind verklären,
Du wirst es mir, von mir gebären;
Du hast den Glanz in mich gebracht,
Du hast mich selbst zum Kind gemacht.’

Er fasst Sie um die starken Hüften.
Ihr Atem küsst sich in den Lüften.
Zwei Menschen gehn durch hohe, helle Nacht. 

Richard Dehmel