Schrijfster en juriste Roxane van Iperen en rietkwintet ­Calefax bundelen hun krachten: gezamenlijk hebben ze een programma samengesteld rond het the­ma van verzet en de schoonheid die daarin te vinden is. Ze belichten dat the­ma van verschillende kanten in woord en muziek. De vier stukken die Calefax speelt, variëren van een bijzondere kijk op het nummer God Bless the Child van Billie Holiday tot een stuk van klarinettist Kinan Azmeh, die vanwege zijn Syrische achtergrond steevast problemen had wanneer hij de Verenigde Staten wilde binnenkomen. Rondom de composities spreekt Van Iperen over de aspecten van verzet, en de manier waarop de muziek het idee van opstandigheid en trauma verklankt.

JacobTV: Jesus Is Coming

‘Verzet is een centraal the­ma in alles wat ik schrijf’, zegt Van Iperen. ‘Het onderwerp heeft veel verschillende vertakkingen. Een van de uitlopers is het misverstand rond trauma dat het een reactie zou zijn op een gebeurtenis. Het gaat er juist om wat je met die gebeurtenis doet. Het is bekend van oorlogsveteranen dat ze niet praten over wat ze hebben meegemaakt. Er rust een taboe op. Dat is anders gegaan na de aanval op de Twin Towers in New York, ofwel ‘9/11’. New Yorkers zijn daar collectief over in gesprek gegaan, er zijn documentaires over gemaakt. Er heeft nooit een taboe op gelegen, waardoor er veel minder trauma ontstaan is.

Jacob ter Veldhuis schreef Jesus Is Coming in de nasleep van 9/11, een eigentijdse apocalyps.’ Als basis gebruikte hij geluidsopnamen van een straatprediker die op luide toon spreekt over een wraakzuchtige god. Daartegenover plaatst hij de ontwapenende geluiden van twee jonge kinderen en een koor van het Leger des Heils dat de Hemelse Koning eer bewijst. In plaats van de oorspronkelijke video, waarin de kijker steeds verder een wereld van fractals [in zichzelf ingebedde, herhaalde patronen, red.] ingezogen wordt, is bij deze uitvoering gekozen voor een zich steeds herhalend beeld van een man die met een aktentas onder de arm door stof en as loopt, opgeworpen door de ingestorte wolkenkrabbers.

God Bless the Child

Het concert begint met een arrangement van een solo-­improvisatie die basklarinettist Eric Dolphy ooit speelde rond de melodie van God Bless the Child. Jelte Althuis speelt op basklarinet de noten van Dolphy, door Raaf Hekkema omkleed met samenklanken die associaties oproepen met een extatisch gospelkoor. Billie Holiday schreef de tekst nadat haar moeder geweigerd had haar geld te lenen. De titel is ontleend aan een uitroep van Holiday bij die ruzie, waarin ze met een verwijzing naar een bijbeltekst zegt dat God die mensen zegent die voor zichzelf durven op te komen.

Messiaen: Abîme des oiseaux

Ook op het programma staat Abîme des oiseaux voor solo­klarinet, het derde deel uit Quatuor pour la Fin du Temps van Olivier Messiaen. Hij schreef het kwartet in 1941, toen hij geïnterneerd was in een kamp voor krijgsgevangenen in Görlitz. In dat kamp trof hij een violist, een cellist en een klarinettist. Zelf speelde Messiaen piano. Dat werd de ongebruikelijke bezetting voor dit werk, dat in het kamp in première ging. Het is geïnspireerd op de Apocalyps van Johannes, waarin een engel onder bazuingeschal het einde der tijden aankondigt.

Roxane van Iperen: ‘Ik wil de stem laten horen van onderdrukte mensen, die buiten de samenleving staan.’

In het voorwoord bij Abîme des oiseaux (Afgrond van de vogels) schreef Messiaen: ‘De afgrond is Tijd, met zijn droefheid, zijn ontmoediging. Vogels zijn het tegenovergestelde van Tijd; zij vertegenwoordigen ons verlangen naar licht, sterren, regenbogen en juichend gezang.’ Het was schoonheid, ontstaan in verdrukking.

Azmeh: Airports

Calefax eindigt met Airports, dat klarinettist Kinan ­Azmeh schreef als reactie op een ervaring met de douane op John F. Kennedy International Airport in 2005. Vanwege zijn Syrische paspoort duurde het uren voor hij toegelaten werd. ‘Een lange nacht van zitten en wachten’, zegt hij tegen Kelsey Waxman van de UNHCR. ‘Ik besloot mijn tijd in de wachtkamer op een ­creatieve manier te gebruiken.’

In vijf uur schreef hij Airports, dat hij later bij een concert aankondigde met de woorden: ‘Dit nummer is voor alle mensen die in achterafruimten vastzitten vanwege de kleur van hun huid, hun geloof of hun paspoort.’ Dat werd in 2017 heel actueel door besluiten van de toenmalige Amerikaanse president Trump om mensen uit bepaalde landen in het Midden-Oosten en Afrika niet meer toe te laten. Die restricties werden pas ongedaan gemaakt met het aantreden van president Biden. De woorden van Azmeh sluiten aan bij hetgeen Roxane van Iperen voor ogen staat: ‘Ik wil de stem laten horen van onderdrukte mensen, die buiten de samenleving staan.’

Verhalen

Van Iperen en Calefax stelden hun Scherpdenkers-programma samen in gesprekken waarin de meest uiteenlopende voorstellen voorbij kwamen. ‘Muziek die in concentratiekampen geschreven werd, Bosnische liedjes, gospel, hedendaagse muziek die te maken heeft met een veranderend vrouwbeeld. De muziek is uiteindelijk leidend. We willen mensen primair een mooie muziekavond bieden. Mijn verhaal is complementair. Als we er elke dag mee zouden optreden, zou ik elke avond een ander verhaal kunnen vertellen. Iedereen kan een eigen verhaal maken bij de stukken die we uiteindelijk hebben gekozen. Dat maakt het ook leuk.’