Mozart: oefeningen en melancholie

Wolfgang Amadeus Mozart schreef zijn Solfeggios, KV 393 als zangoefeningen voor zijn vrouw Constanze. Vermoedelijk was zij de sopraansoliste in Mozarts Mis in c klein, KV 427, want de melodie van het Christe eleison komt overeen met die van de tweede ­Solfeggio. Een van de grootste uitdagingen in het Christe eleison is het zingen van de as in het klein octaaf, een bijzonder lage noot voor een sopraan. Deze noot kon Constanze oefenen in de derde ­Solfeggio. Het vereiste stembereik en andere technische uitdagingen in de oefeningen tonen aan dat Constanze een zeer begaafde sopraan moet zijn geweest. 

De Solfeggios stammen uit de eerste jaren van Mozarts huwelijk met Constanze, dat in 1782 werd gesloten. Het geluk was van korte duur: slechts enkele jaren later had het echtpaar twee kinderen verloren en stierf Mozarts vader Leopold. Het kan de diepe melancholie in Abendempfindung verklaren, waarvan de tekst vermoedelijk is geschreven door Joachim Heinrich Campe. Vooral de middensectie van het lied, met een modulatie naar een mineurtoonsoort, dalende melodieën en chromatische harmonieën, is somber en aangrijpend. Met deze dramatische wendingen heeft Mozart de tekst over de vergankelijkheid van het leven treffend getoonzet. 

Wolfs gedichten voor stem en piano

De synthese van tekst en muziek werd later tot een hoogtepunt gebracht door Hugo Wolf. Niet voor niets noemde hij zijn ­honderden liederen ‘gedichten voor stem en piano’. Het Italienisches Liederbuch bestaat uit 46 liederen en dankt zijn naam aan de taal waarin de teksten oorspronkelijk waren geschreven. De Duitse dichter Paul Heyse vertaalde de populaire Italiaanse gedichten naar het Duits. Wolf componeerde het eerste boek van de liedbundel rond 1890, om zich vervolgens vijf jaar lang te wijden aan zijn opera Der Corregidor. Daarna schreef hij de laatste vierentwintig liederen van het Italianisches Liederbuch, die het tweede boek vormen. Heyse vertaalde verschillende soorten gedichten, maar Wolf had een voorkeur voor het rispetto. Deze vorm bestaat uit acht regels van elk tien of elf lettergrepen. De liederen zijn dan ook vrij kort. In de volledige bundel wisselen bariton en sopraan elkaar af en idealiseert de man zijn geliefde, terwijl de vrouw haar wederhelft juist bekritiseert. Wellicht verwijst die situatie naar Wolfs eigen liefdesleven: hij had een relatie met Melanie Köchert, die getrouwd was met een goede vriend van Wolf. Hierover gaat ook de opera Der Corregidor.

Berg: één tekst voor twee vrouwen

Ook Alban Berg hield er een heimelijke affaire op na. Hij leek voor de buitenwereld gelukkig getrouwd met zangeres Helene Nahowski, voor wie hij de eerste versie (1907) van Schliesse mir die Augen beide schreef. Hij ontwikkelde echter ook diepe gevoelens voor Hanna Fuchs. In de tweede versie van het lied (1925) verwijst hij naar haar door een nadruk op de noten b en f. De b, in het Duits aangeduid als h, verwijst naar Hanna en de f naar haar achternaam: onder meer de eerste en laatste noot van het lied verwijzen zo naar Fuchs.

Strauss was liedcomponist van zijn zesde tot zijn vierentachtigste

Ook qua compositietechniek verschillen Bergs eerste en tweede toonzetting van het gedicht van Theodor Storm sterk van elkaar: de vroege versie is een tonaal, zij het chromatisch lied, terwijl Berg in de tweede versie de twaalftoonstechniek van zijn leraar Arnold Schönberg gebruikte. Ondanks dit strikte systeem reserveerde Berg altijd ruimte voor vrije inspiratie en verwijzingen naar de tonaliteit van zijn vroege liederen, zoals de Jugendlieder. Over deze liederen zei Schönberg: ‘Muziek is de taal waarin Berg zich kan uiten en er klinkt een overvloedige warmte in de liederen.’

Strauss: het hoogtepunt van het Romantische lied

Richard Strauss bleef nog veel dichter bij de Duitse Romantiek dan Berg. Hij was liedcomponist van zijn zesde tot zijn vierentachtigste en verlegde de grenzen van de tonaliteit steeds verder, maar overschreed ze zelden. Op de aanvankelijke kritiek dat hij matige poëzie zou gebruiken voor zijn liederen, reageerde Strauss: ‘Een perfect gedicht van Goethe heeft geen muziek nodig.’ Later durfde hij het niettemin aan ook teksten van de grote dichters te gebruiken voor zijn liederen. Zo is de tekst van Waldseligkeit, over de liefde in een donker bos, geschreven door Richard Dehmel. Het onderwerp doet denken aan een ander gedicht van Dehmel, instrumentaal getoonzet door Schönberg: Verklärte Nacht. 

Na het succes van Salomé richtte Strauss zich twaalf jaar lang vooral op de opera. Daarna greep hij weer terug naar het Lied en componeerde hij de Sechs Lieder, opus 68, op teksten van Clemens Brentano. Strauss verdiepte zich nu grondiger in de teksten en bijbehorende karakters dan voorheen en vermoedelijk gaf dat hem het zelfvertrouwen om de beroemdste gedichten te gebruiken voor zijn liederen. Zo heeft hij later nog teksten van Shakespeare, Goethe en uit Des Knaben Wunderhorn getoonzet. Hiermee heeft Strauss de liedkunst van de late Romantiek naar grote hoogten gebracht.