Het zou zijn laatste serie van zes strijkkwartetten worden. Joseph Haydn was 65, terug in Wenen van zijn tweede succesbezoek aan Londen, vol zelfvertrouwen en inmiddels de beroemdste componist van Europa. In Londen had hij zijn stijl verder ontwikkeld. Hij was gaan experimenteren met nieuwe vormideeën, zoals een opvallende opening waarmee hij het publiek wilde verrassen. En nieuw waren de kwartetten van opus 76. Charles Burney, de Engelse muziekhistoricus, had ze gehoord en opgetogen schreef hij Haydn dat hij nooit eerder zoveel genoegen had beleefd aan instrumentale muziek: ‘Deze werken zijn vol vindingrijkheid, gevoel, goede smaak en nieuwe effecten.’

De opening van het Strijkkwartet in Bes groot is indrukwekkend. Boven een zacht aangehouden akkoord van drie begeleidende stemmen stijgt de melodie van de eerste viool steeds hoger, alsof de zon opgaat. Zo kreeg het kwartet de bijnaam ‘Sonnenaufgang’. Het Adagio, een van de langzaamste delen die Haydn voor zijn strijkkwartetten schreef, is vooral een meditatieve fantasie over de eerste vijf noten. Na die melancholieke ernst is het lichtvoetige en landelijk klinkende Menuet met het volksmuziekachtige openingsdeuntje verkwikkend. Het Trio wordt weer wat ernstiger. Boven de dreunbas van de lage strijkers spelen de hoge strijkers een onheilspellende melodie die iets heeft van een Hongaarse boerendans. Het zonnige wijsje waarmee de Finale inzet zou een Engels volksliedje kunnen zijn. Regelmatig keert het terug als een refrein om het kwartet ten slotte in duizelingwekkende vaart tot een einde te brengen.

‘Vrolijkheid is duizendmaal moeilijker te schilderen dan lijden’, schreef de Belgische componist Guillaume Lekeu op zijn achttiende. Enige zwaarmoedigheid kenmerkt veel van zijn werk. Als zeventienjarige koos hij als motto voor een klaagzang over het lijdensverhaal Jezus’ woorden in de olijvenhof Gethsemane, ‘Mijn ziel is bedroefd, tot stervens toe. Blijft hier en waakt met mij’.

De opening van dit Molto adagio sempre cantante doloroso suggereert het luiden van doodsklokken, waarna in wisselend ritme verschillende toonsoorten doorlopen worden. Lekeu overleed op vierentwintigjarige leeftijd, maar liet nochtans een honderdtal composities na.

Zijn credo was: ‘Met alle geweld wil ik mijn hele ziel in mijn muziek leggen’. Dit emotionele en expressieve Molto adagio lijkt dit te weerspiegelen.

De wereldpremière van Tsunami werd door het Sonoro Quartet gespeeld op 15 oktober van dit jaar in de Birmingham Symphony Hall, waar hun Rising Stars-tournee begon; de Nederlandse première vandaag is de zevende uitvoering in een reeks van zeventien die zijn afsluiting zal beleven op 19 mei 2024 in Porto. De ­opdracht werd mogelijk gemaakt door de European Concert Hall Organisation en Bozar in Brussel, de zaal van de tweede uitvoering op 22 oktober.

De Belgische componist Annelies Van Parys schrijft haar noten voor solisten en kamermuziekensembles, maar ook voor grote orkesten; bovendien is ze al sinds 2007 huiscomponist van het Antwerpse Muziektheater Transparant. Ze studeerde bij Luc Brewaeys aan het Koninklijk Conservatorium Gent en is sinds 2014 lid van de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Kunsten en Wetenschappen.

In het oeuvre van Van Parys ligt de nadruk op klankkleur en geluidstexturen; van kinds af aan is ze gefascineerd door geluiden. Toen Van Parys voor het maartnummer 2022 van Preludium werd geïnterviewd naar aanleiding van een opdracht voor het Concertgebouworkest vertelde ze: ‘De meeste van mijn uitgangsideeën krijg ik als ik buiten ben. Ik moet er kennelijk een beetje voor bewegen – wandelen, fietsen.’

In het oeuvre van Van Parys ligt de nadruk op klankkleur en geluidstexturen

En zo komen we bij haar splinternieuwe strijkkwartet Tsunami, waarover ze schrijft: ‘Het stuk is geïnspireerd door de prachtige roep van de Japanse cicaden. Hun geluid trof me toen ik door de parken van Tokio wandelde in de tijd dat ik in residence was bij TOKAS (Tokyo Arts and Space). Niet alleen hun stemmen, maar ook het ritme en de kracht van hun roep waren voor mijn oren buitengewoon en ik wist meteen dat ik ze zou gebruiken voor een compositie voor strijkkwartet. Toen een paar weken later het verzoek kwam om iets te schrijven voor het Sonoro Quartet nam ik die opdracht dolgraag aan; dat zou het perfecte ensemble zijn voor mijn idee! Dus deze tsunami is er niet eentje van water maar van cicaden…’

Het ontbreken van uitgebreide melo­dieën in Tsunami wordt ruim gecompenseerd door de rijke texturen en een speels en spannend verloop. De insectentsunami komt vanuit het niets opzetten, met een zoemende totaalklank van snelle nootjes op gedempte snaren (sommigen zullen de micro­polyfonie van György Ligeti herkennen). Binnen de geluidsmuur tekenen zich geleidelijk steeds meer accentjes af. Plotseling zoomen we in op de verschillende soorten cicaden die samen die geluidsmuur produceren. Met name het ritmische patroon van de avondcicade (Tanna japonensis), ofwel kanakana-zemi, valt op: een zoemtoon gevolgd door enkele korte zoempjes en een lang, dalend ‘dzzzzzzz…’. Die laatste klank vormt vervolgens de basis van een klanktapijt van lange dalende glijtonen. In een episode die zowaar melodieus begint worden steeds meer elementen met elkaar gecombineerd: de glissando’s, de snelle loopjes van het begin en de ritmische patronen van de verschillende cicadesoorten leiden tot een climax.

In de zomer van 1960 reisde Dmitri Sjostakovitsj naar Dresden om mee te werken aan een film over de vernietiging van de stad aan het einde van de Tweede Wereldoorlog. Diep onder de indruk schreef hij tussen de filmmuziek door zijn Achtste strijk­kwartet ‘ter nagedachtenis aan de slachtoffers van fascisme en oorlog’ – dat was de offi­ciële lezing. Maar Sjostakovitsj sprak ook over een ‘autobiografisch kwartet’: ‘Ik dacht dat er na mijn dood wel niemand zal zijn die een werk ter nagedachtenis aan mij zal componeren. Daarom besloot ik zelf zo’n werk te maken. Op het titelblad kan men schrijven: ‘ter nagedachtenis aan de componist van dit kwartet.’’ In de muziek verwerkte hij citaten uit vroegere composities die een persoonlijke betekenis hadden. Het hoofdthema van het kwartet bevat de tonen d-es-c-b, die ­samen de initialen en de muzikale handtekening van de componist vormen: D. SCH (H is B in Duitse muzieknotatie). Hij beschouwde zichzelf als een slachtoffer van een fascistisch regime. Kort tevoren was hij gedwongen lid geworden van de Communistische Partij; een verraad aan zijn principes dat hem deprimeerde. Het Achtste strijkkwartet was zijn eigen in memoriam.

Er zijn vijf delen die zonder pauzes gespeeld worden. Het DSCH-motief in de donkere openingsmaten is het hoofdmotief voor het hele werk. De chromatiek van het openingsthema en dalende melodie­lijnen creëren een sfeer van treurnis. Een groot contrast vormt het tweede deel, dat een Joodse melodie bevat, afkomstig uit zijn Tweede pianotrio. Onmiddellijk volgt een derde deel, waarin het DSCH-monogram naargeestig trillend overgaat in een sinister walsje. Het vierde deel heeft het karakter van een requiem. Boven een oorlogszuchtig ritmisch motief klinkt een lange noot, de inzet van het Dies irae. Tegen het eind wordt het DSCH-motief verweven met een klaagzang uit een Russisch revolutielied, ‘Gemarteld door ontberingen in de gevangenis’. In het slotdeel fungeert het DSCH-motief als fugathema. Sjostakovitsj gaf met deze intens expressieve muziek, die hemzelf tijdens het schrijven en het beluisteren hevig emotioneerde, een van zijn persoonlijkste documenten af.