De gevierde Franse vioolvirtuoos Rodolphe Kreutzer (1766-1831) schreef in zijn vrije tijd onder meer 43 opera’s, 14 vioolconcerten, 15 strijkkwartetten. Ze hebben de mensheid niet blijvend beïnvloed, maar de naam Kreutzer is niet weg te denken uit de ­muziekgeschiedenis. Niet alleen doordat Ludwig van Beethoven zijn bekendste vioolsonate aan hem opdroeg, maar ook doordat Leo Tolstoj dit werk eind negentiende eeuw als aanleiding gebruikte om in een van zijn verhalen aandacht te vragen voor de ‘gevaarlijke’ sensuele kracht van muziek.

Op zijn beurt deed Leoš Janáček zijn best in zijn Eerste strijkkwartet (1923; ondertitel ‘Kreutzer’-sonate) de geest van deze dramatische novelle weer op te roepen. Zo heeft Beet­hoven anno 1803 met zijn opus 47 heel wat teweeggebracht. Ook zuiver in muzikaal opzicht trouwens. Met enkele andere composities uit die periode, zoals de pianosonates met de ondertitels ‘Waldstein’ en ‘Appassionata’, behoort de ‘Kreutzer’-sonate tot zijn meest revolutionaire werken. Spectaculair is bijvoorbeeld het sterk geïntensiveerde aandeel van de piano vergeleken met Beethovens vroegere klavierbegeleidingen. Mede daardoor bezit de muziek vooral in het eerste deel een werkelijk magistrale allure.

De ingenieuze thematische vervlechting wordt gedemonstreerd in het eerste deel, waar het overgaat in het Presto en het nieuwe thema in fases aarzelend om de hoek komt kijken. Na dit robuuste, overrompelende eerste deel zou het Andante con variazioni een bijna te simpele uitwerking hebben gehad als Beethoven niet ­voortdurend een nieuw licht op het thema had laten schijnen. Het opwindende slotdeel wordt voortgedreven door het ritme van de tarantella, een Italiaanse springdans.

Violiste Jelly d’Arányi maakte in 1922 grote indruk op de fine fleur van het Franse muziekleven toen ze met Béla Bartók in Parijs optrad. Tijdens hun recital diende Maurice Ravel als bladomslaander voor Bartók; in het publiek zaten onder meer Igor Stravinsky, Darius Milhaud en Arthur Honegger. Ravel was niet alleen geïmponeerd door Bartóks muziek, maar ook door de traditionele zigeunermuziek die de violiste tijdens een lange afterparty op zijn verzoek had gespeeld (‘tot vijf uur ’s ochtends’, zoals een der aanwezigen zich zou herinneren, ‘en Ravel en de violiste waren de enigen die niet afgemat waren’). Dat evenement inspireerde hem tot de Tzigane, een van Ravels vele uitstapjes naar andere muziekculturen. 

Violist en pianist lijken hier een compleet zigeunerorkest te imiteren. Ravel hield rekening met de mogelijkheid de piano te vervangen door een luthéal – niet zozeer een instrument als wel een mechaniek dat in de piano geïmplementeerd wordt en de klank vervormt, met een resultaat dat sterk aan de Hongaarse cimbalom doet denken. Maar het stuk klinkt even exotisch met piano, of in de orkestversie die Ravel later maakte.  

Wie geselecteerd wordt voor het Rising Stars-programma van de European Concert Hall Organisation krijgt de kans samen te werken met een componerende tijdgenoot. Zodoende speelt Diana Tishchenko een voor haar gecomponeerd solostuk van Vasco Mendonça. Muziek van deze Portugese componist, in residence bij het Casa da Música in Porto, klonk in het Lincoln Center in New York, de Kölner Philharmonie, de Philharmonie de Paris en De Munt in Brussel en tijdens de festivals van Aix-en-Provence, Aldeburgh en Verbier. In Nederland waren er projecten met Asko|Schönberg, November Music en de Gaudeamus Muziekweek; dat Mendonça hier relatief bekend is hangt ongetwijfeld samen met zijn studie bij Klaas de Vries.

Voor zijn compositie voor viool solo nam Mendonça een sonnet van Terrance Hayes (Columbia, 1971) als vertrekpunt: deze dichter ‘schetst de neerwaartse spiraal van sociale en politieke chaos in Amerika (en de wereld) op een manier die geen krantenartikel of essay kan benaderen; zijn woorden hebben de zeldzame kwaliteit een collectief gevoel te uiten dat rommelig en verwarrend is, een verontrustende combinatie van angst, hoop, misschien wanhoop. […]

‘I make you a box of darkness with a bird in its heart.
Voltas of acoustics, instinct & metaphor. It is not enough
To love you. It is not enough to want you destroyed.’

uit American Sonnet For My Past And Future Assassin (2018) van Terrance Hayes

Het eerste deel van A Box of Darkness with a Bird in its Heart is een ostinato vol pijn met een onregelmatige, organische puls – zoals we ademen onder fysieke of emotionele spanning. Het tweede is een delicaat vogellied met een heel hoge melodie (als een ongewild gedeeld geheim), gevolgd door een expressief lamento. Het einde van dit deel, in het lage register, doet denken aan een viola da gamba in de buitenlucht op een warme zonnige avond – een droevig verhaal van geweld en verlies. In het slotdeel wordt de energie herwonnen, in een meedogenloos en onverzoenlijk mechanisme van pizzicato’s.’

Franz Schubert droeg de Fantasie in C groot voor viool en piano op aan de Boheemse violist Josef Slavík (1806-33). Slavík, volgens Frédéric Chopin ‘een tweede Paganini’, speelde het stuk met zijn landgenoot Karl Maria von Bocklet op 20 januari 1828 op een benefietconcert in Wenen. Het was geen onverdeeld succes. Een recensent schreef dat het stuk te lang was voor de smaak van het Weense publiek en dat meerdere toehoorders, onder wie hijzelf, het eind niet hadden afgewacht.

De Fantasie in C groot bestaat uit vijf episoden die door middel van cadensen met elkaar verbonden zijn. In de langzame inleiding imiteren geheimzinnige tremolo-­akkoorden een cimbalom. Het thema van de tweede episode is een Hongaars aandoende melodie die in virtuoos passagewerk uitmondt. De centrale episode bestaat uit drie variaties op Schuberts eigen lied Sei mir gegrüsst, D 741 uit 1822. Een op het eerste gehoor vierde variatie gaat over in een reprise van de inleiding. Het thema van de vijfde episode is afgeleid van de kop van Sei mir gegrüsst, dat vlak voor de coda nog een keer in zijn oorspronkelijke gedaante terugkeert.