In dit programma neemt de Franse componist en muziekpedagoog Nadia Boulanger een centrale positie in. Generaties componisten en musici werd door haar opgeleid. Zo werden haar lessen gevolgd door Lennox Berkeley, een goede vriend van Benjamin Britten en een docent van Sally Beamish, en vertrouwde Igor ­Stravinsky haar de muzikale opvoeding van zijn jongste zoon toe. 

‘Ik doe wat al eerder gedaan is, maar anders’, zei Igor Stravinsky. Hij werd een symbool van het neoclassicisme, een muziekstroming uit de jaren 1920 die gebruik maakt van stijlen en vormen uit een vroegere periode om deze te herscheppen in een eigentijdse taal. Stravinsky’s ­neoklassieke periode begon met Pulcinella, het ballet dat hij schreef op uitnodiging van Serge Diaghilev, impresario van Les Ballets Russes, die voorstelde om enkele stukken te bewerken die destijds toegeschreven werden aan Giovanni Battista Pergolesi (1710-1736).

Maar Stravinsky besloot de muziek niet alleen te orkestreren. Hij herschiep haar volledig binnen zijn eigen taal. De oorspronkelijke structuur wilde hij ontregelen zodat de muziek zijn stempel kreeg: ‘Pulcinella was mijn ontdekking van het verleden, de verschijning waardoor al mijn latere werk mogelijk werd. Het was natuurlijk een terugblik, (…) maar (…) ook een blik in de spiegel.’ Delen uit Pulcinella bewerkte hij als basis voor de Suite italienne, die verschillende versies kent, zoals de met hulp van de Russische cellist Gregor Piatigorsky bewerkte vijfdelige versie voor cello en piano.

De Suite italienne opent met een zorgeloze en vreugdevolle Introduzione, die klinkt als achttiende-eeuwse barokmuziek. Stravinsky gebruikt hier een aan Pergolesi toegeschreven melodie. De enigszins melancholische, pastorale Serenata met het ritme van een sicilienne grijpt terug op een operamelodie van Pergolesi, door Stravinsky gekruid met een sensationele klank. Komisch klinkt hierna een galopperende cello als opening van een lyrisch smachtende Aria. In de Tarantella (waarvan later bekend werd dat hij van de Nederlandse componist Unico Wilhelm van Wassenaar is) zoekt de cello vooral het hoge register op, waarna in afgemeten paradepas het laatste deel volgt. Pergolesi raakt steeds verder weg. Een uitbundige finale beëindigt de suite.

Al vanaf begin jaren 1920 deed Nadia Boulanger alles om Stravinsky te promoten: ‘Geen enkele componist kan zulke diepgaande gedachten en intens enthousiasme uitlokken als Igor Stravinsky’. Ze bezorgde hem opdrachten en optredens, maar bleef zelf als componist in zijn schaduw. Na de tragische dood van haar zes jaar jongere zus Lili in 1918 stopte ze zelfs helemaal met componeren, een bescheiden oevre achterlatend. 

Haar zelfkritiek was groot. Ze noemde haar eigen composities ‘niet slecht, maar overbodig’. Maar als invloedrijke muziekpedagoog en vooral ­briljante en veeleisende compositiedocent verwierf zij grote bekendheid. Vele, later succesvolle, componisten kwamen naar Parijs om bij de alom gerespecteerde Nadia Boulanger te studeren. Daarnaast was ze actief als pianist en organist en als een van de eerste vrouwelijke dirigenten. De Trois pièces, oorspronkelijk geschreven voor orgel, behoren tot haar meest uitgevoerde werken. De drie korte delen staan alle in een mineurtoonsoort. Een dromerig eerste deel met een fraaie melodie van een zacht gedempte cello opent de compositie. In het tweede deel wordt de cello in een eenvoudige volkslied­achtige melodie, op de voet gevolgd door de piano in een canonachtig samenspel. Een levendig en ritmisch derde deel met als aanwijzing ‘snel en met een nerveus ritme’, afgewisseld met een rustiger lyrisch middendeel, vormt een energieke afsluiting.

De Britse componist en altviolist Sally Beamish groeide op in een muzikale familie. Haar moeder was violiste in het gerenommeerde kamerorkest Academy of St Martin in the Fields, waar zij later zelf ook in zou spelen. Ze leerde al vroeg pianospelen, beheerste het notenschrift eerder dan het alfabet, en ­studeerde altviool aan het Royal Northern College of Music. Daar kreeg ze ook compositieles van Lennox Berkeley, een voormalige leerling van Nadia Boulanger en een belangrijke mentor en vriend voor Benjamin Britten. Toen omstreeks 1990 haar kostbare altviool gestolen werd, besloot Beamish zich aan het componeren te wijden.

Ze verhuisde van Londen naar Schotland, waar ze bijna dertig jaar woonde en haar carrière als componist verder vorm gaf. Benjamin Britten was een belangrijke inspiratiebron, die haar passie om te componeren aanwakkerde, al ontmoette ze hem nooit persoonlijk. Als eerbetoon bij de viering van zijn eeuwfeest schreef ze Variaties op een thema van Benjamin Britten.

Beamish’ composities hebben over het algemeen een verhalend karakter, zijn melodisch expressief, en tonen regelmatig invloeden van jazz en traditionele Schotse muziek. Speciaal voor de Rising Stars-tournee van Benjamin Kruithof schreef ze Reverie; het nieuwe stuk is op 22 september jongstleden in wereldpremière gegaan in de Philharmonie in Keulen.
Naar eigen zeggen heeft Beamish zich laten inspireren door Benjamin Kruithofs beschrijving van de rust die over hem heen komt in zijn thuisland Luxemburg. Hij vertelde haar over meren en rivieren, groene heuvels en vogelgezang. Ondergedompeld als hij vaak is in het schurende stads­leven droomt de cellist van de vredige kalmte van zijn geboortestreek. Beamish: ‘Ik heb een fragment van een ­Luxemburgse volksmelodie als uitgangspunt genomen. Reverie [dat ‘mijmering’ of ‘dagdroom’ betekent, red.] begint met een bespiegelende solopassage voor cello, gevolgd door een tedere, wiegende passage. Een centrale, scherpere ‘toccata’ lost op in snel vloeiende pianorimpelingen, met een lyrische cellolijn, om vervolgens terug te keren naar de muziek van de opening: aan het einde van het stuk klinkt de volksmelodie op de piano.’

Ook de Britse componist Benjamin Britten begon al jong met pianolessen en niet lang daarna met componeren. Hij schreef vooral opera’s en vocale werken. Na de oorlog verhuisde hij naar het kuststadje Aldeburgh, waar hij in 1948 het Aldeburgh Festival organiseerde, een sindsdien jaarlijks terugkerend muziekfestival.

In 1960 ontmoette hij de befaamde cellist Mstislav Rostropovitsj, die Britten vroeg om een cellostuk voor hem te componeren. Onder de indruk van ‘het meest buitengewone cellospel’ dat hij ooit had gehoord stemde Britten toe, op voorwaarde dat de première zou plaatsvinden op het volgende Aldeburgh Festival, begeleid door hemzelf.

Rostropovitsj noemde de sonate ‘een gesprek, niet in woorden, maar subtieler en complexer’

Het resultaat, de Sonate in C groot, stuurde hij de cellist toe met de bescheiden boodschap: ‘Ik hoop dat je er iets van kunt maken… ik heb niet veel ervaring met de cello uit de eerste hand en heb misschien wat fouten gemaakt. Het pizzicatodeel zal je vermaken!’ Bij de eerste repetitie was Rostropovitsj ‘jubelend na elk deel’. 

In de vijfdelige sonate is een waaier van stemmingen te horen. Het eerste deel begint als een dialoog tussen cello en piano, die uitgroeit tot een uitgebreide uitwisseling. Rostropovitsj noemde het ‘een gesprek, niet in woorden, maar subtieler en complexer, een gesprek met grillige stemmingswisselingen’. Deze conversatie wordt gevolgd door een humoristisch Scherzo-pizzicato en een klaagzang in mineur en langzaam tempo. Een groot contrast vormt daarna de bizarre en temperamentvolle Marcia. De sonate wordt afgesloten in een ritmische eeuwigdurende beweging in presto (snel) tempo. De première op 7 juli 1961 werd in de pers ‘het hoogtepunt van het Aldeburgh Festival’ genoemd.