Met de voortdurende coronaperikelen zouden we die andere grote kwestie nog bijna vergeten: de Brexit. Mark-­Anthony Turnage componeerde speciaal voor het Quatuor Modigliani een Brexitkwartet, getiteld Split Apart (te vertalen als Uiteengereten). Het werk vindt zijn oorsprong in de uitslag van het referendum in het Verenigd Koninkrijk over het al dan niet verlaten van de Europese Unie. In Split Apart kanaliseert de Britse componist zijn wanhoop en woede over de Brexit.

Het strijkkwartet heeft vijf delen, en begint met een soort declamatie van de eerste viool. Naarmate het openingsdeel vordert, wordt de muziek hoekiger. De sfeer is wat broos, breekbaar, als gevolg van de veelvuldige inzet van pizzicato (met de vingers op de snaren tokkelen) en col legno (met het hout van de strijkstok spelen). Het tweede deel begint rustig en expressief, maar wordt steeds levendiger; als de rust van de eerste maten terugkeert, raken de twee sferen op gespannen voet met elkaar. Het derde deel, een scherzo, is snel en explosief – niets beklijft lang.

Dan volgt het langste deel, het vierde. Turnage baseerde het op de Ode an die Freude uit Beethovens Negende symfonie, dat uitgroeide tot het Europese volkslied. De intervallen van de melodielijn worden opgerekt tot wijdere toonsafstanden, waardoor de bekende ‘hymne van de Europese eenheid’ flink vermomd raakt. En in feite uit elkaar valt. Split Apart: het vernielde Europese volkslied als gewelddadige reflectie van wat de Brexit teweeg heeft gebracht. Het korte slotdeel dient om de gemoederen weer wat tot bedaren te brengen. De vier partijen draaien om elkaar heen, ze overlappen, maar komen op geen enkel moment boven een gedempt totaalvolume uit. Split Apart werd op 15 december 2020 door het Quatuor Modigliani in wereldpremière gebracht in Madrid.

Turnage, een van de meest bekende en productieve Britse componisten van zijn generatie, studeerde bij Oliver Knussen en John Lambert in Londen en bij Gunther Schuller in Tanglewood. Hij werkt even makkelijk samen met het BBC Symphony Orchestra, de Royal Opera Covent Garden, het Chicago Symphony Orchestra, Ensemble Modern, violist Christian Tetzlaff of pianist Marc-André Hamelin als met jazzmusici als John Scofield, Peter Erskine en Joe Lovano. De vorige keer dat een strijkkwartet van Turnage in de Kleine Zaal voor het Nederlandse publiek ten doop werd gehouden betrof het zijn eerste, Twisted Blues with Twisted Ballad, een opdrachtwerk voor het Belcea Quartet, in december 2010. Zijn opmerking destijds over zijn relatief late eerste strijkkwartet: ‘Het componeren van een traditioneel strijkkwartet is nogal een opgave. Het repertoire is zo beladen dat ik me er tot nu toe verre van heb gehouden.’ Maar nadien is hij vaker overstag gegaan: Split Apart is alweer het vijfde strijkkwartet in zijn oeuvrecatalogus.

Franz Schuberts drinkpartijen met vrienden, zijn ziekte, notoire geldnood en het koortsachtige componeren in zijn laatste levensjaren: een brief van Moritz von Schwind geeft van dat alles een beknopte indruk. Aanleiding was Schuberts verjaardag op 31 januari 1824. ‘Wij hadden een feest in de Kron [een Hongaars café dat Schubert en zijn vrienden vaak bezochten]… Wij waren allemaal bezopen... Schubert sliep. Schubert houdt nu een veertiendaags vasten en blijft thuis... maakt kwartetten (a klein en d klein) en ontelbare Duitse dansen en variaties...’ (Von Schwind aan Franz von Schober, 2 februari 1824).

Het moet Schubert, zijn leven lang een miskend genie, voldoening hebben gegeven dat zijn Strijkkwartet in a klein ‘Rosamunde’ op 14 maart 1824 op één programma stond met een werk van zijn held Ludwig van Beethoven. Evenzeer dat het uitgevoerd werd door het befaamde Weense Schuppanzigh Kwartet en dat het ook nog eens goed ontvangen werd. 

Als zo vaak bij Schubert beweegt de muziek zich tussen wenen en lachen. Het melancholieke hoofdmotief van het openingsdeel wordt in het verloop van de compositie harmonisch steeds anders belicht. De bijnaam ‘Rosamunde’ dankt het kwartet aan het lyrische Andante: daarin heeft de componist zijn lievelingsmotief uit zijn gelijknamige opera – het verschijnen van Rosamunde in het idyllische dal van de herders – verwerkt. Ook in het Menuetto maakt hij gebruik van een vroeger thema, namelijk uit het lied Die Götter Griechenlands naar Friedrich Schiller.

Het laatste deel klinkt goedgemutst en bezit Hongaarse allure, toch vallen tijdelijk ook schaduwen over het zonnige landschap. Von Schwind aan Von Schober na de première: ‘Het [werk] is over het algemeen zeer teder, van dien aard dat de melodieën blijven hangen, net zoals bij zijn liederen...’