Pekka Kuusisto: een medicijn tegen het ego van de viool

Het is een zonnige ochtend als Pekka Kuusisto mij met bijpassend humeur belt vanuit zijn huis in de bossen in het oosten van Finland, enkele kilometers van de Russische grens. Ik bedank hem dat hij even tijd maakt voor ons. ‘Och, vandaag is het niet heel erg druk. Plannen komen… en gaan in deze tijden. Maar ik ben enorm blij dat ik naar Amsterdam ga voor dit concert. Hoewel alles nog kan veranderen natuurlijk.’

Oorspronkelijk zou hij in augustus met het volledige Concertgebouworkest het vioolconcert Still van Rebecca Saunders spelen in Amsterdam en Luzern. Nu heeft hij zelf een heel nieuw programma samengesteld voor een klein ensemble. ‘Hans Ferwerda [hoofd programmering ad interim van het orkest, red.] belde om over ideeën te praten. Het ensemble mocht maximaal uit vijftien mensen bestaan. Heel toevallig was ik net voor een ander project Stravinsky’s ‘Dumbarton Oaks’ aan het bestuderen. Ik pakte de partituur erbij en begon te tellen. Precies vijftien! Hans was enthousiast en zo hadden we de eerste bouwsteen voor een nieuw programma.’

Fluisteren

Vanuit Amsterdam kwam vervolgens de suggestie om Thin Air van Componist des Vaderlands Calliope Tsoupaki toe te voegen. Zij schreef deze ‘hymne van compassie’ als ode aan het mededogen toen alles stil viel om de zwakkeren in de samenleving te beschermen. Er zijn verschillende versies voor verschillende solo-instrumenten. Kuusisto speelt de muziek alleen, op zijn viool.

‘Ik dacht let’s go! Het is een mooi begin, een soort openingsfanfare. In dit werk is het heel belangrijk om een verhaal te vertellen. Als je schreeuwt maakt het helemaal niet uit wat je zegt, dan is alleen het effect belangrijk. Als je fluistert luisteren mensen echt naar wat je zegt. De uitdaging in deze muziek is om de hele Grote Zaal te vullen, maar niet te schreeuwen.

Gelukkig is de akoestiek zo goed dat het kan. Ik heb twee verschillende partijen en dat biedt kansen voor mijn eigen ideeën. In de finale laat ik wat ruimte over om te improviseren. Dat moment is niet in beton gegoten en dat is wel toepasselijk voor deze tijden.’

Sneeuw eten

‘De overgang naar Hrím van Anna Thorvaldsdottir is magisch. Haar muziek is als een heel mooie geluidsreis. Heb je wel eens sneeuw gegeten? Daar doet het mij aan denken. Het is als een oorwassing, het maakt dat je met nieuwe oren naar muziek luistert.’ Kuusisto pakt de partituur erbij en somt de instrumenten op.

‘Een mooi compact ensemble, dus heel geschikt voor dit concert. Anna’s ster rijst als een komeet, ze is de beste jonge componist in IJsland op dit moment. Ik ken haar al jaren, maar ga nu het voor het eerst haar muziek uitvoeren.’ IJsland en vriendschap blijken onverwachte rode draden in dit programma.

‘Heb je wel eens sneeuw gegeten? Daar doet Hrím mij aan denken’

‘De Amerikaan Nico Muhly is al tientallen jaren een goede vriend. Met hem werkte ik samen toen hij composer in residence was bij Muziekgebouw Frits Philips in Eindhoven, maar we waren ook samen in IJsland. Het is daar een kleine gemeenschap en al snel ken je alle musici in het land. Nico’s arrangementen van twee motetten van William Byrd passen ook weer precies in de beperkte bezetting.’

Kuusisto laat de hedendaagse bewerking van deze zestiende-eeuwse muziek voorafgaan door een korte introductie van Byrds muziek. ‘Het Sanctus uit de Mis voor vier stemmen spelen we met een strijkkwartet. Ik heb geen noot veranderd.’

Postzegelverzameling

‘De verhouding tussen Muhly en Byrd is ongeveer hetzelfde als tussen de muziek van Stravinsky en Bach. Je hoort zowel de inspiratiebron als de nieuwe muziek. In mijn programmakeuze probeer ik altijd combinaties te vinden die kloppen, maar niet per se voor de hand liggen. Wat ik aan zowel ‘fiddle’-muziek als de Barok mooi vind, is dat ritme, harmonie en de baslijn heel belangrijk zijn, niet het individuele instrument. In romantische vioolconcerten staat vooral het grote geluid (en ego) van de viool centraal.

Dit programma is als een medicijn tegen de egocentrische vioolklank. Terwijl ik het vioolconcert van Rebecca Saunders studeerde, speelde ik iedere dag traditionele of geïmproviseerde muziek om me eraan te herinneren hoe het is om met muziek een verhaal te vertellen. Saunders’ fantastische concert maakt veel gebruik van ongewone geluiden en het kost maanden om het je eigen te maken. Dan moet je oppassen dat het niet een soort postzegelverzameling wordt die alleen interessant is voor jezelf.’

Dansen

‘Stravinsky’s muziek is heel precies, als een Zwitsers horloge. Maar je moet haar laten dansen en de ritmes een eigen leven gunnen. Van Harnoncourt heb ik geleerd dat je het ritmische karakter van een motief nooit mag opofferen aan het streven om iedereen gelijk te laten spelen. Dat is dodelijk voor het dansen.’ Tadadam tadadam klinkt het overbekende thema door de telefoon.

‘Het einde van het stuk klinkt als de soundtrack van een circusvoorstelling’

‘Stravinsky heeft flink gejat uit het Derde Brandenburgse concert. Toen ik zijn partituur voor de eerste keer bekeek moest ik erg lachen om de tempoaanduiding. Speelden ze Bach in de jaren 1930 zo langzaam? Ik denk dat Stravinsky het expres nog langzamer wilde om daar de draak mee te steken. Het einde van het stuk klinkt als de soundtrack van een circusvoorstelling.

Stravinsky heeft zelf ergens gezegd dat zijn muziek alleen te begrijpen is voor dieren en vijfjarigen. Maar het is dus best lastig om te spelen en het moet wel swing hebben. Dat is een uitdaging, want je focus is op iets anders gericht als je technisch lastige passages studeert.’

Feestje

Hoewel Kuusisto pas drie jaar geleden zijn debuut maakte bij het Concert­gebouworkest, is hij al veel langer ‘thuis’ in Amsterdam. ‘Ik studeerde samen met violiste Annebeth Webb in Amerika en we werden goede vrienden. Elke keer als ik bij haar in Amsterdam was, was er ergens wel een feestje en zo leerde ik veel musici kennen.

Toen ik vorig jaar op het Prinsengracht­concert mocht spelen, zocht zij de musici bij elkaar. Annebeth weet dat voor mij plezier erg belangrijk is en dankzij haar goede casting lukte het om in twee dagen repeteren echt een familie te worden.’

Voor dit concert heeft hij de musici niet zelf uitgekozen. ‘De logistieke puzzel is in deze dagen al moeilijk genoeg en alle musici van het orkest zijn geweldig. Ik zie ernaar uit om weer nieuwe mensen te leren kennen.’

wo 30 september & do 1 oktober 2020 | Grote Zaal
Pekka Kuusisto ­viool en leiding
musici van het Concertgebouworkest
Tsoupaki, Thorvaldsdottir, Byrd, Stravinsky, Ravel

De partituur van Tsoupaki’s Thin Air is hier gratis te downloaden.