Nieuwe visie op de passie

In 2009 trapte de Schotse componist James MacMillan de nieuw traditie af met zijn in opdracht van het orkest gecomponeerde St. John Passion. Hij baseerde deze op de katholieke liturgie en liet zich inspireren door het gregoriaans.

Vier jaar later klonk het oratorium Golgotha van de protestantse Frank Martin, die aanhaakt bij de passies van Bach. Nu staan twee nieuwe oratoria uit andere geloofstradities op het programma: Nasimi-Passion van de Azerbeidzjaanse Franghiz Ali-Zadeh en Mystical Sacrifice van de Serviër Djuro Zivkovic. 

Ali-Zadeh vond inspiratie in Azerbeidzjaanse tradities en in de muziek van Bach, Zivkovic baseerde zich op de oosters-orthodoxe metten. ‘Orthodoxe gelovigen zien Christus als een levend persoon’, zegt hij hierover.

‘Een groot verschil met protestanten en katholieken, die hem en zijn lijdensweg beschouwen als een historische gebeurtenis. Het centrale punt in hun kerken is een dode Christus aan het kruis, in onze gebedshuizen zie je daarentegen iconen van een levende Christus: als baby, als kind, als herrezen uit de dood.

In onze beleving zijn kruisiging en wederopstanding onlosmakelijk met elkaar verbonden. Zij vinden bovendien plaats in het hier en nu.’

Oeroude traditie

Franghiz Ali-Zadeh baseerde haar Nasimi-Passion op leven en lijden van de humanistische dichter Nasimi Imadeddin, die in 1417 op gruwelijke wijze werd terechtgesteld.

‘Hij geldt als onze belangrijkste martelaar’, zegt de componist. ‘Ik haak aan bij de oeroude Azerbeidzjaanse traditie van de shabih, een treurceremonie die in sommige regionen nog altijd wordt uitgevoerd.

Deze bestaat uit mersye, klaagzangen waarbij een solostem en een koor elkaar afwisselen. Daarnaast klinken soera’s uit de Koran – over leven en dood, het betreden van het Paradijs als beloning voor een rechtschapen leven. Maar ik sluit toch voornamelijk aan bij de gangbare Europese traditie.’

Haar lievelingswerk is de Johannes-Passion van Bach, waar ze zelfs een wetenschappelijk artikel aan wijdde. ‘Maar ik werd pas echt tot in het diepst van mijn ziel geraakt door een uitvoering in 2015 in de Dom van Berlijn, onder leiding van de geweldige dirigent Tobias Bromman.’

Haar bewondering klinkt door in enkele collages: ‘Het tweede deel van mijn Nasimi-Passion is een herinnering aan de oorsprong van de passie, waarvan Bach het hoogtepunt vormde. Daar is zijn muziek geheel geïntegreerd in de mijne.

In het intermezzo tussen het vierde en vijfde deel fungeert een koraalcitaat uit Bachs Johannes-Passion als punt van troost vlak voor de eigenlijke executie, gezet op Nasimi’s eigen woorden.’

Eindeloos zoeken

Ook Djuro Zivkovic bewondert Bach: ‘Hij is de hoeksteen van de passiemuziek, met de Matthäus-Passion als absoluut hoogtepunt.’

Toch heeft hij zich in Mystical Sacrifice in het geheel niet door de oude meester laten inspireren: ‘Ik vind dat wij componisten moeten reflecteren op datgene waarin we geloven. Dus als ik orthodox ben en een passie in die traditie wil componeren, kan ik mijn oren niet naar Bach of welke andere componist dan ook laten hangen.

Wanneer je een stuk over de oceaan schrijft, moet je naar de zee gaan en niet in een drukke stad naar muziek van anderen over de zee luisteren. Mijn primaire bron is de metafysica van de orthodoxe dienst gedurende de vastentijd, met de daarbij behorende teksten.’ 

Het kostte Zivkovic overigens enige maanden tijd om het libretto voor Mystical Sacrifice samen te stellen: ‘Bij de Johannes- of Matthäus-Passion heb je een bestaande tekst, die je volgt als een gedicht. Zoiets bestaat niet in de orthodoxe traditie, en de liturgie van de week is immens.

Ik heb eindeloos gezocht naar geschikte frases om de ervaring van de kruisiging en de herrijzenis invoelbaar te maken. Anders dan Bach gaat het mij niet om het drama van de historische gebeurtenis, maar om de mensheid die getuige is van het lijdensverhaal, zij spreekt tot Christus.

In plaats van beschrijven wil ik beleven. Dat is zowel mystiek als eeuwig, vandaar de titel Mystical Sacrifice.’

De geest van Nasimi

Ali-Zadeh koos voor haar Nasimi-Passion teksten van de Azerbeidzjaanse dichter en prediker Nasimi Imadeddin (1370-1417): ‘Ik bewonder zijn geniale poëzie en zijn moed. Nasimi beschouwde de mens als summum van de schepping, als centrum van het universum.

Aangezien hij is geschapen naar het evenbeeld van God beschikt hij over de sleutel tot de goddelijke waarheid, die hij te allen tijde moet zoeken en uitdragen. De religieuze autoriteiten beschouwden hem als ketter en in 1417 werd hij in Aleppo levend gevild.’