Weinig componisten personifiëren de Duitse Romantiek zo goed als Robert Schumann. De focus op de persoonlijke emotie van de romantische beweging en het romantische beeld van de mens zwevend tussen levensangst en vervreemding, grote poëtische gedachten en overweldigende liefdes zijn alomtegenwoordig in zowel Schumanns oeuvre als in zijn persoonlijk leven. Schumann was een gevoelsmens, maar ook een intellectueel met uitgesproken opvattingen over de esthetiek en de morele waarde van muziek. Hij was ook neurotisch en manisch depressief – een geestesgesteldheid die in zijn familie vaker voorkwam. Hij sleet zijn laatste jaren getekend door somberheid en wanen (wellicht het gevolg van syfilis) in een inrichting, nadat hij had gepoogd zich te verdrinken in de Rijn.

In hoeverre Schumann zijn persoonlijke leven direct in zijn muziek vertaalde, is ongewis. Zeker is wel dat het manische dat in hem leefde ertoe leidde dat hij in heftig bewogen episodes in korte tijd heel veel muziek maakte. Soms werd die hoorbaar minder goed tegen het einde van zo’n periode – wellicht gewoon door puur fysieke uitputting. Zeker is dat er in zijn noten altijd onrust en bewogenheid heerst. En zeker is ook dat Schumann meer interesse had in de fantasie, de vrije ontplooiing van ideeën en een streven emotie (al of niet voortkomend uit zijn persoonlijke leven) in zijn muziek uit te drukken dan in abstracte structuren. Zijn beste werk is de enorme vloed aan kamermuziek waaruit vanavond een kleine selectie is te horen.

Eerste vioolsonate

De Eerste sonate voor viool en piano in a klein, opus 105 stamt uit 1851, drie jaar voor Schumanns poging een einde aan zijn leven te maken. Karakteristiek voor zijn creatieve explosies werd deze sonate in niet meer dan vijf oktoberdagen gecomponeerd. De componist was er niet tevreden over en meldde laconiek dat hij daarom meteen ook maar een tweede (inderdaad wat evenwichtiger) sonate maakte (die binnen acht dagen af zou zijn). Schumann heeft zijn onvrede nooit concreet benoemd, maar het laatste deel klinkt vlak, alsof zijn fantasie was uitgeput. Daar staat een prachtig lyrisch langzaam deel tegenover en een eerste deel dat alles wat Schumanns componeren zo bijzonder maakt grandioos verenigt onder één opwindende spanningsboog. Het openingsallegro valt als een lawine binnen en verspringt voortdurend in een rusteloos, steeds net iets anders voortgaan dan je verwachten zou. Het is gepassio­neerde muziek die door melodische inventie wordt voortgedreven en klinkt alsof ze zonder veel denkwerk onmiddellijk uit Schumanns pen op het papier vloeide. Dat is vast niet waar, maar een doordachte dramatische structuur is minder de motor van het stuk dan al die kleine schaduwen en al die kleine kleurverschillen die als veranderend zonlicht op de melodische lijn geprojecteerd worden.

Robert Schumann in 1850

Phantasiestücke opus 73

Net als de Eerste vioolsonate hebben ook de Phantasie­stücke, opus 73 een onmiddellijke lyrische kwaliteit. Schumann schreef ze voor klarinet en piano, maar tekende aan dat de klarinet door een cello of een viool kon worden vervangen – wat commercieel interessant was in een tijd dat componisten goed verdienden aan bladmuziek omdat er zo veel mensen thuis musiceerden. Deze Phantasie­stücke draaien wederom meer om de onmiddellijke emotie en de lyrische bekoring dan om de constructie zoals die van bijvoorbeeld een Beethovensymfonie. Bij Schumann gaat het om de wisseling van stemming, bij Beethoven om de verrassende wending die pas op z’n plek valt als je het hele stuk hebt gespeeld/gehoord. Schumann is geen constructivistische architect, maar vooral in de directe emotionele impact van zijn noten geïnteresseerd. De vorm van deze muziek die als het wispelturige gemoed van Schumann van kleur verschiet, is bewust eenvoudig om ze des te directer te kunnen laten spreken: van hart tot hart. Wat sfeer betreft gaan ze van donker naar licht – wat dan weer heel klassiek en ouderwets beethoveniaans is.

Phantasiestücke opus 88

De Phantasiestücke , opus 88 voor pianotrio laten prachtig horen hoe Schumanns muziek bijeengehouden wordt door maar een paar motieven die in gevarieerde vorm in verschillende delen kunnen opduiken. Na de mysterieuze opening is de erop volgende Humoreske gebouwd op een steviger variant van materiaal uit de voorgaande Romanze, en als je dat krachtige motief en het marsthema van de Finale over elkaar heen legt, hoor je dat er een sterk verwant raamwerk onder ligt. Het marsthema is een uitgebeende variant van het thema van de Humoreske. Een tweede terugkerend gegeven in Schumanns componeren is de manier waarop alles steeds wordt voortgestuwd doordat de instrumenten elkaar imiteren, dikwijls zelfs in de vorm van verborgen canons (letterlijke herhalingen die op een andere toon beginnen). De meeslepende drive die Schumanns beste muziek kent, leunt voor een belangrijk deel op die manier van melodieën uit elkaar laten voortkomen. Tussen de twee keerzijden van de Humoreske en de Finale ligt een contrasterend Duett waarin de cello en de viool een weidse lyrische lijn door elkaar heen weven.

Tweede pianotrio 

Het Tweede pianotrio in F groot, opus 80 is van de vier stukken van vanavond het meest klassiek van opzet. Het is niet minder melodisch gedreven dan de andere werken, maar minder grillig en wat evenwichtiger – wat niet betekent dat er geen verrassende wendingen zijn. De grote vondst van het eerste snelle deel is de introductie van een citaat uit Schumanns eerdere lied Dein Bildnis wunderselig (vrij vertaald: ‘dat prachtige portret van jou’). Nadat het eerst lijkt of het weer een zaak van uit elkaar voortkomende motieven wordt, verandert de stemming – en de muzikale structuur – plotseling door dat zangerige thema. Het tweede deel is weer een lied voor viool en piano, maar dit keer is het allemaal iets doorwrochter. De piano en de cello spelen een lange, strikte canon die je niet meteen gewaarwordt omdat je meer let op de interactie tussen viool en cello – en ook dat is een geïnspireerde vondst. Dit trio is optimistisch van sfeer, echt somber stormen doet het nergens.