Mahler: Negende symfonie
door Christiane Schima 20 apr. 2020 20 april 2020
Deze maand publiceren we een Mahler-luistergids: historisch mooie opnamen van alle Mahler-symfonieën. Bij iedere symfonie schreef een van onze auteurs een toelichting. Dit is de toelichting op Mahlers Negende symfonie: een muzikale testament, waarin hij nieuwe wegen inslaat.
‘O Jugendzeit! Entschwundene! O Liebe! Verwehte! Leb’ wol!’, aldus Gustav Mahlers kanttekeningen in de partituur van de Negende symfonie, zijn laatste voltooide compositie. Als de Achtste, de ‘Symphonie der Tausend’ met het beroemde ‘Veni creator spiritus’ zijn ‘mis’ (Mahler) is, dan is de Negende zijn ‘requiem’.
Mahlers werken hebben altijd autobiografische trekken gehad. Ze staan vol persoonlijke belevenissen en herinneringen in de vorm van melodieën die hij in zijn omgeving en in zijn jeugd hoorde. Zijn symfonieën zijn als romans die vertellen van de onbereikbaarheid van aards geluk en van een leven dat alleen in de herinnering mooi is. De componist over zijn symfonieën: ‘Al mijn ervaringen en al mijn leed zijn erin gevangen. ‘Wahrheit und Dichtung’ in tonen. Voor wie er goed in leest, wordt mijn leven transparant.’
In de met veel zelfcitaten gelardeerde Negende symfonie spreekt een mens die de balans opmaakt en een streep onder zijn leven zet. De brieven die Mahler tussen 1908 en 1910 aan zijn vriend, de dirigent Bruno Walter, schreef, zijn de getuigenissen van een depressief en vaak onder hartbeklemmingen en angstaanvallen lijdend mens.
‘O Jugendzeit! Entschwundene! O Liebe! Verwehte! Leb’ wol!’, aldus Gustav Mahlers kanttekeningen in de partituur van de Negende symfonie, zijn laatste voltooide compositie. Als de Achtste, de ‘Symphonie der Tausend’ met het beroemde ‘Veni creator spiritus’ zijn ‘mis’ (Mahler) is, dan is de Negende zijn ‘requiem’.
Mahlers werken hebben altijd autobiografische trekken gehad. Ze staan vol persoonlijke belevenissen en herinneringen in de vorm van melodieën die hij in zijn omgeving en in zijn jeugd hoorde. Zijn symfonieën zijn als romans die vertellen van de onbereikbaarheid van aards geluk en van een leven dat alleen in de herinnering mooi is. De componist over zijn symfonieën: ‘Al mijn ervaringen en al mijn leed zijn erin gevangen. ‘Wahrheit und Dichtung’ in tonen. Voor wie er goed in leest, wordt mijn leven transparant.’
In de met veel zelfcitaten gelardeerde Negende symfonie spreekt een mens die de balans opmaakt en een streep onder zijn leven zet. De brieven die Mahler tussen 1908 en 1910 aan zijn vriend, de dirigent Bruno Walter, schreef, zijn de getuigenissen van een depressief en vaak onder hartbeklemmingen en angstaanvallen lijdend mens.
Ook wat betreft zijn huwelijk was de componist ‘in dieser Welt das Glück nicht hold’ (‘in deze wereld het geluk niet gunstig gezind’, Das Lied von der Erde, waarmee hij zinspeelde op de recente ontrouw van Alma) – aldus de woorden van een van de vele muzikale citaten die hij in zijn Negende symfonie heeft opgenomen.
De Negende als modern werk
De Negende symfonie is niet alleen Mahlers meest aangrijpende werk, maar wijst ook in muziektechnisch opzicht ver vooruit naar de toekomst. De Mahler-expert Theodor Adorno sprak over ‘het eerste moderne werk in de twintigste eeuw’. Ongewoon is reeds de indeling van de symfonie, die met een langzaam deel begint en eindigt: afscheid en dood hebben het eerste en het laatste woord.
Modern is dat een bepaalde toonsoort niet langer als harmonisch referentiekader van een hele symfonie fungeert; het werk wordt gekenmerkt door een bonte wisseling van toonsoorten, die begint in D groot en eindigt in Des groot. Modern is verder de manier waarop de motieven zich ontwikkelen vanuit een melodische – uit een paar noten bestaande – kiemcel, polyfoon vervlochten worden en onderworpen worden aan wat Arnold Schönberg later ‘permanente variatie’ zou noemen.
Muzikaal collage
Ook heeft Mahler in de Negende het principe van de muzikale collage op de spits gedreven. In geen andere symfonie heeft hij zoveel citaten en populaire melodieën verwerkt. Daarin wordt Mahler alleen geëvenaard door Charles Ives, wiens muziek hij in Amerika had leren kennen en waarderen. Zelfs op een grondgedachte van het seriële componeren – in de gestalte van een thematisch, in alle delen opdoemend ritme – loopt Mahler in zijn Negende symfonie vooruit.
Alle thema’s van Mahlers Negende symfonie komen voort uit een naar de taal – het ‘Leb’ wol!’ – gemodelleerd oermotief waarop ook Beethovens Les Adieux-sonate is gebaseerd. Een toon van rouw beheerst het openingsdeel. Er zijn bedreigende signalen, zoals een terugkerend treurmarsritme, uitbarstingen van vertwijfeling, maar ook lyrische momenten die klinken als herinneringen aan gelukkiger tijden. Het als vanouds met bekende Ländler- en walsmelodieën doorspekte tweede deel lijkt op een surrealistische dansscène.
Ook wat betreft zijn huwelijk was de componist ‘in dieser Welt das Glück nicht hold’ (‘in deze wereld het geluk niet gunstig gezind’, Das Lied von der Erde, waarmee hij zinspeelde op de recente ontrouw van Alma) – aldus de woorden van een van de vele muzikale citaten die hij in zijn Negende symfonie heeft opgenomen.
De Negende als modern werk
De Negende symfonie is niet alleen Mahlers meest aangrijpende werk, maar wijst ook in muziektechnisch opzicht ver vooruit naar de toekomst. De Mahler-expert Theodor Adorno sprak over ‘het eerste moderne werk in de twintigste eeuw’. Ongewoon is reeds de indeling van de symfonie, die met een langzaam deel begint en eindigt: afscheid en dood hebben het eerste en het laatste woord.
Modern is dat een bepaalde toonsoort niet langer als harmonisch referentiekader van een hele symfonie fungeert; het werk wordt gekenmerkt door een bonte wisseling van toonsoorten, die begint in D groot en eindigt in Des groot. Modern is verder de manier waarop de motieven zich ontwikkelen vanuit een melodische – uit een paar noten bestaande – kiemcel, polyfoon vervlochten worden en onderworpen worden aan wat Arnold Schönberg later ‘permanente variatie’ zou noemen.
Muzikaal collage
Ook heeft Mahler in de Negende het principe van de muzikale collage op de spits gedreven. In geen andere symfonie heeft hij zoveel citaten en populaire melodieën verwerkt. Daarin wordt Mahler alleen geëvenaard door Charles Ives, wiens muziek hij in Amerika had leren kennen en waarderen. Zelfs op een grondgedachte van het seriële componeren – in de gestalte van een thematisch, in alle delen opdoemend ritme – loopt Mahler in zijn Negende symfonie vooruit.
Alle thema’s van Mahlers Negende symfonie komen voort uit een naar de taal – het ‘Leb’ wol!’ – gemodelleerd oermotief waarop ook Beethovens Les Adieux-sonate is gebaseerd. Een toon van rouw beheerst het openingsdeel. Er zijn bedreigende signalen, zoals een terugkerend treurmarsritme, uitbarstingen van vertwijfeling, maar ook lyrische momenten die klinken als herinneringen aan gelukkiger tijden. Het als vanouds met bekende Ländler- en walsmelodieën doorspekte tweede deel lijkt op een surrealistische dansscène.
De vrolijke uitgelatenheid is bedrieglijk: hier spreekt iemand die het leven ziet door een cynische bril. In het daaropvolgende Rondo-Burleske wordt de luisteraar geconfronteerd met een muziek ‘die over ’s werelds loop wil lachen, terwijl het lachen erover haar ondertussen vergaat’, zoals Adorno schrijft.
Het laatste deel is overladen met reminiscenties uit de voorafgaande delen en veel citaten uit vroegere werken, zoals de Tweede symfonie (‘Urlicht’), Das Lied von der Erde en een passage uit de Kindertotenlieder: ‘…Im Sonnenschein. Der Tag ist schön auf jenen Höh’n’ – een paradijselijk oord dat niemand ooit bereikt. Het werk is de ontroerende terugblik van een mens die het gevoel heeft dat zijn leven op een mislukking is uitgelopen. De Negende is Gustav Mahlers laatste voltooide symfonie. Daarin heeft hij zijn memoires geschreven. Zijn testament, de Tiende, zou slechts een fragment blijven.
De vrolijke uitgelatenheid is bedrieglijk: hier spreekt iemand die het leven ziet door een cynische bril. In het daaropvolgende Rondo-Burleske wordt de luisteraar geconfronteerd met een muziek ‘die over ’s werelds loop wil lachen, terwijl het lachen erover haar ondertussen vergaat’, zoals Adorno schrijft.
Het laatste deel is overladen met reminiscenties uit de voorafgaande delen en veel citaten uit vroegere werken, zoals de Tweede symfonie (‘Urlicht’), Das Lied von der Erde en een passage uit de Kindertotenlieder: ‘…Im Sonnenschein. Der Tag ist schön auf jenen Höh’n’ – een paradijselijk oord dat niemand ooit bereikt. Het werk is de ontroerende terugblik van een mens die het gevoel heeft dat zijn leven op een mislukking is uitgelopen. De Negende is Gustav Mahlers laatste voltooide symfonie. Daarin heeft hij zijn memoires geschreven. Zijn testament, de Tiende, zou slechts een fragment blijven.