Schumann: Eerste pianotrio

‘Mijn 37ste verjaardag, vrolijk gevierd samen met Clara en de kinderen. Nagedacht over een pianotrio’. Meteen nadat Robert Schumann dit op 8 juni 1847 in zijn huishoudboekje had opgetekend, voegde hij de daad bij het woord. Ruim een week later al kon hij in datzelfde boekje noteren: ‘Pianotrio voltooid – vreugde’. 

Het ging opeens snel. Na een lange periode van tegenslagen, depressies en artistieke krachteloosheid ervoer hij weer gedrevenheid en welbehagen in het componeren. Het Eerste pianotrio in d klein, dat het opusnummer 63 kreeg, was allerminst een worsteling met de materie. De vier delen vlogen op het papier, alle materiaal viel probleemloos op zijn plek. ‘Mit Energie und Leidenschaft’ staat boven het openingsdeel, dat in weerwil van de mineurtoonsoort erg uitgelaten is. Met name de pianopartij is draufgängerisch druk, met uitbundige arpeggio’s – er is nauwelijks tijd voor adem of reflectie. Ook daarna volgt nog geen langzaam deel, maar een sprankelend scherzo, gebouwd op een gepuncteerd figuurtje en gedragen door canon-achtige progressies. Pas daarna is er verpozing, met een lange cantilene in de viool waaraan de overige instrumenten geleidelijk een aandeel krijgen. De late pianosonates van Ludwig van Beethoven klinken hier door, waaraan Schumann inderdaad veel studie wijdde. Dat is bijvoorbeeld te horen aan de naadloze overgang naar de finale: van ‘mit inniger Emp­findung’ naar ‘mit Feuer’. In de finale wordt de draad van het openingsdeel weer opgepakt, met een drukke pianopartij. Daarbij speelden ongetwijfeld de vaardigheden van pianiste Clara
een rol.

Spanningen tussen dagelijks werk en creatieve impulsen waren onvermijdelijk

Tweede pianotrio

In 1847 had Schumann de smaak kennelijk te pakken, want nog in diezelfde maanden schreef hij zijn opus 80, het Tweede pianotrio in F groot. Ditmaal gooide hij het over een andere boeg. Waar opus 63 doorwrocht en druk is, is opus 80 dartel en transparant. In het openingsdeel (‘Sehr lebhaft’) wordt toegewerkt naar twee juichende fugato’s, duidelijke aandachttrekkers en hoogtepunten. Ook in dit trio zijn invloeden aanwijsbaar: de lage pianotrillers en de mineur-majeur­wendingen in het tweede deel (‘Mit innigem Ausdruck’) herinneren bijvoorbeeld aan de drie laatste pianosonates van Franz Schubert, die enkele jaren eerder postuum aan Schumann waren opgedragen. Net als Schubert weet Schumann tertsen- en sextenketens nét niet sentimenteel te laten klinken, wat altijd een gevaar is bij romantische muziek. Vrolijk en ongecompliceerd is het derde deel, dat is gebouwd op canons in een siciliano-tempo. Aan de finale is mooi te horen dat in huize Schumann het boek Cours de contrepoint van Luigi Cherubini over tafel ging. Robert en Clara waren daar beiden door geboeid en ze trachtten wat ze leerden over polyfonie in praktijk te brengen. De strenge wetten van het contrapunt werden toegepast op een romantisch idioom, met hier en daar een cadens, maar nergens is een zweem van archaïsme te bespeuren. 

Derde pianotrio

Een nieuwe artistieke fase trad hierna in. Het gezin Schumann verhuisde van Dresden naar Düsseldorf, waar Robert de leiding kreeg over het symfonieorkest. Spanningen tussen dagelijks werk en creatieve impulsen waren onvermijdelijk. Tussen zijn werkzaamheden als dirigent door schreef Schumann koortsachtig symfonieën, ouvertures en theater­muziek. Niet zelden leidden die dubbele bezigheden tot conflicten met musici, die wat meer persoonlijke betrokkenheid hadden verwacht van hun nieuwe leider. Schumann voelde die indirecte kritiek en gezien een opmerking in zijn huishoudboekje trok hij die zich ook aan: ‘Twijfels of ik wel in Düsseldorf moet blijven’. 

Het was in deze woelige periode, in 1851, dat het derde en laatste pianotrio tot stand kwam, in g klein, opus 110. Het wordt door menig commentator als een artistieke terugval gezien ten opzichte van de twee eerdere trio’s. Inderdaad mag het zich in mindere populariteit verheugen: het staat niet zo vaak op het programma. Geopperd is wel dat deze terugval te maken had met manische trekken bij Schumann, de gevolgen van symptomen van syfilis (die hem enkele jaren later ten grave sleepten). Volgens psychologen kunnen die symptomen gunstig hebben uitgewerkt op zijn verbeeldingskracht (getuige het originele Vioolconcert uit 1853), maar juist ongunstig waar het om routineuze stukken ging, zoals dit Derde pianotrio. 

Hoe dat ook zij, fascinerende momenten zijn er genoeg. De wervelende doorwerking in het openingsdeel bijvoorbeeld (‘Bewegt, doch nicht zu rasch’), met onverwachte pizzicato’s, die van deze uit de kluiten gewassen sonatevorm een fascinerend geheel maakt. In het ‘Ziemlich langsam’ ontwikkelt zich een dialoog tussen viool en cello, met de piano bescheiden op de achtergrond. Een stormachtig middendeel verstoort hier even de idylle, maar de dialoog herpakt zich. De twee laatste delen laten veelvuldig stemmingswisselingen horen. In het diabolische scherzo (‘Rasch’) figureren twee contrasterende trio’s, terwijl de rondo-finale, die Schumann ‘energiek en humoristisch’ gespeeld wil hebben, tussenspelen rijk is die aan programma­muziek doen denken. Bijvoorbeeld een koddige mars, die de draak lijkt te steken met iets of iemand. Door middel van thematische verbindingen, ook met materiaal uit het openingsdeel, slaat Schumann in deze finale een grote boog om het werk, waarmee hij het organische karakter lijkt te willen onderstrepen.