Hoewel de dichter Wilhelm Müller (1794-1827) een tijdgenoot van Franz Schubert was, hebben de twee elkaar nooit ontmoet. Müller, een uit Dessau afkomstige schoenmakerszoon, studeerde filologie en geschiedenis in Berlijn, nam tussendoor vrijwillig de wapenen op in de roerige jaren 1813-14 en werd in 1819 leraar oude talen en hertogelijk bibliothecaris in zijn geboorteplaats. Uit veel van zijn gedichten blijkt een betrokkenheid bij de Griekse vrijheidsstrijd, wat Müller gemeen heeft met de roemruchte Lord Byron (1788-1824). Intussen zou hij totaal vergeten zijn, ware het niet dat Schubert – zijn hele leven woonachtig in Wenen – zijn teksten uitkoos voor twee verhalende liedcycli: Die schöne Müllerin en Winterreise. Intrigerend is bij de eerstgenoemde cyclus de combinatie van ironie en masochisme. Die schöne Müllerin maakt deel uit van Müllers Gedichte aus den hinterlassenen Papieren eines reisenden Waldhornisten, een bundel die bestemd was om door ontwikkelde Berlijnse dames en heren op gezellige avondjes als een rollenspel te worden voorgedragen. Zo dreven intellectuelen de spot met de in die tijd overheersende voorliefde voor al te brave volkslyriek. De bij Die schöne Müllerin horende proloog en epiloog laten hierover geen twijfel bestaan.

Schubert liet die twee teksten in zijn toonzetting weg, evenals drie minder bruikbare gedichten, en benaderde de reeks bewust serieus. Van ironie is bij hem slechts incidenteel, nooit nadrukkelijk sprake en de luisteraar wordt onweerstaanbaar meegesleept door het droevige lot van de jonge rondtrekkende molenaarsknecht. Vrienden van Schubert prezen de cyclus – die als geheel pas in 1856 zou worden uitgevoerd – vooral als een schatkamer vol romantische emoties. Kennen we niet allemaal de pijn van onbeantwoorde liefde? Schubert was er in ieder geval maar al te zeer mee vertrouwd. Nu kan die pijn ook – al dan niet onbewust – worden opgezocht. Inderdaad: masochisme, het verlangen om gekweld te worden, waarna het ophouden van die kwelling een extra diep welbehagen oproept. Een riskant spel. Auteurs als Susan Youens en Lawrence Kramer wijzen op de freudiaanse en masochistische psychodynamiek in Die schöne Müllerin. Ook al waren deze begrippen in Müllers en Schuberts tijd nog niet benoemd, dat wil niet zeggen dat ze geen rol speelden.

De eerste vijf liederen gaan over de zoektocht naar liefde en huiselijkheid. Vrolijk gaat de molenaarsknecht op stap in het uit vijf strofen bestaande Das Wandern, waarna in Wohin? de beek zijn intrede doet om vervolgens door de cyclus heen prominent aanwezig te zijn. Halt! en Danksagung an den B­ach geven het einde van de zwerftocht aan. Am Feierabend sluit het eerste blok af met de teleurstelling wanneer de mooie dochter van de molenaar ‘allen’ goedenacht wenst, niet de gezel in het bijzonder. Is het verlangen naar goedkeuring door de vader/meester – en namens hem door het meisje – freudiaans te duiden? Schubert laat in de dynamische pianopartij horen wat de verliefde jongen zou willen kunnen, maar wat hij nooit zal realiseren. De woorden van de baas en zijn dochter klinken als recitatieven.

In de liederen 6 tot en met 10 – waaronder het geliefde Ungeduld – overheersen hoop en vrees. Opmerkelijk is in het midden van alle vier de strofen van Morgengruss de langzaam dalende chromatische lamentobas in de piano, als een discrete onheilsprofeet. De molenaarsknecht weet al dat zij niet van hem houdt, maar blijft hangen in zijn verliefdheid. De spanning breekt in Tränenregen; ironisch is de beeldspraak ‘tranenregen’, niettemin zuiver en ontroerend de emotie. Nog steeds wil de jongen niet toegeven dat hij geen kans maakt.

De volgende twee liederen vormen ­samen een overgang, met een misplaatst geluksgevoel in het opgewonden, over de woorden struikelende Mein! en terechte bezorgdheid in de tweede helft van Pause, waarna met de verschijning van de jager als liefdesrivaal de crisis pas echt inzet (lied 13 tot en met 17). Machteloze woede uit zich in Der Jäger, aan wiens hoorngeschal – onder meer weergegeven door toonsherhalingen in de rechterhand van de piano in Die liebe Farbe – niet valt te ontkomen. Onontkoombaar is ook de tragische ontknoping: het afscheid van de wereld en van de pijn.

In de laatste twee liederen staat de zelfmoord van de ongelukkige minnaar centraal. In de dialoog Der Müller und der Ba­ch laat de jongeman zich niet troosten door de golvend omspeelde woorden van de beek, wel door het vooruitzicht van eeuwige rust in zijn koele diepten. De beek heeft het laatste woord: met Des Ba­ches Wiegenlied koestert hij de dode als een liefhebbende moeder een kind aan haar borst. Zoals het eerste lied van de cyclus, heeft ook het laatste vijf strofen, waarmee een cirkel zich sluit.

Ironie, Freud, masochisme zijn niet de eerste zaken waaraan men denkt bij Schuberts sublieme liedkunst. Het eerste komt in deze cyclus zo nu en dan naar de oppervlakte, de twee psychologische krachten liggen dieper verborgen. Laten we er even over nadenken en dan onze ziel zonder remmingen openstellen voor dit genie, dat – niet gehinderd door wat men tegenwoordig meent te weten over de kronkels van de menselijke geest – ons altijd feilloos weet te raken.