Op 9 juni 1763 vertrok er uit Salzburg een koets met een man van 43 jaar, zijn vrouw van 42, een dochtertje van elf, een zoontje van zeven en een bediende. Het gezelschap was begonnen aan een grote rondreis door Europa. Vader Leopold geloofde dat hun een wonder was overkomen. Zijn zoontje Wolfgang kon met drie jaar binnen een half uur gemakkelijke klavecimbelstukjes uit zijn hoofd leren en foutloos spelen. En hij smeekte zijn vader hard huilend om op diens viool te mogen spelen. Wolfgang wist met zijn eerste tonen en streken zijn vader te ontroeren.

Vanaf dat moment wist Leopold, zelf violist en componist, dat hij het talent van zijn zoontje moest ontwikkelen en tonen aan de wereld. Zo was de familie jarenlang onderweg door Europa. Wolfgang trad op voor de keizerlijke familie in Wenen, voor de koningen van Frankrijk en Engeland en in de paleizen van de geestelijke en wereldlijke adel van Europa. Zo speelde hij in München, Augsburg en Frankfurt. Via Brussel ging de reis naar Parijs, waar Wolfgang een concert gaf voor koning Lodewijk XV en zijn eerste muziek werd gedrukt, de Sonates voor klavecimbel en viool, KV 6-9. Vader en zoon speelden deze rococo-niemendalletjes onder grote bijval, maar Wolfgang stal met zijn dominante klavecimbelpartij natuurlijk de show.

Op zijn dertiende was Wolfgang benoemd tot onbezoldigd concertmeester van de aartsbisschoppelijke hofkapel in Salzburg, waar hij met enige tegenzin het orkest leidde als eerste violist. Leopold mopperde: ‘Je schijnt geen viool gestudeerd te hebben. Dat doet me veel verdriet. Je weet zelf niet hoe goed je viool speelt, als je er tenminste eer in legt en elegant, kernachtig en intelligent wilt spelen, ja, alsof je inderdaad de beste violist van Europa bent.’ Maar Mozart kon de schelle vioolklank zo dicht bij zijn oren moeilijk verdragen en verzocht de hofkapel vanaf het klavecimbel te mogen dirigeren. Vergeefs. Niettemin schreef Mozart ruim dertig vioolsonates, grotendeels in Mannheim, Parijs en Wenen. Zes stuks, KV 296 en 376-380, gaf hij als opus 2 uit bij Artaria in 1781 en droeg hij op aan zijn begaafde leerlinge Josepha Aurnhammer. ‘Deze juffrouw is een verschrikking, maar speelt verrukkelijk,’ aldus Mozart.

De Sonate in G groot, KV 379 omvat slechts twee delen, maar het uitgebreide eerste deel – een duister, expressief en modern aandoend Allegro in g klein – heeft een langzame inleiding. Het tweede deel, een thema met vijf variaties, keert terug naar de lieftallige wereld van de galante rococo. In deze sonate wordt de viool regelmatig in de wacht gezet tijdens solo-episoden voor de piano (variaties 1 en 4).

Franz Schubert schreef tijdens zijn korte leven niet alleen vele honderden liederen, maar ook veel intieme, fantasierijke kamermuziek. Zijn oeuvre voor viool en piano is klein maar hoogwaardig: hij componeerde drie sonates in 1816, de Sonate in A groot in 1817 en tijdens zijn laatste levensjaren het Rondo brillant en de Fantasie in C groot.

De eerste drie charmante sonates staan sinds de postuum verschenen uitgave van Anton Diabelli bekend als ‘sonatines’: kleine sonates met een licht karakter. Met deze term hoopte Diabelli ook amateurs te verleiden tot het aanschaffen van deze partituren.

Schuberts Sonate in A groot, ook wel ‘Grand duo’ genoemd, ontstond in de zomer van 1817 maar werd pas lang na zijn dood gepubliceerd, in 1851. Deze sonate is complexer en groter van opzet dan de drie sonatines, met een evenwichtigere verhouding tussen beide instrumenten.

De violist en de pianist voeren samen een interessante dialoog, soms geduldig naar elkaar luisterend, soms elkaar ophitsend tot grote climaxen. Opvallend zijn de verrassende harmonische wendingen en de afwisseling tussen lange, zangerige melodieën en korte ritmische figuren. Schubert schreef deze sonate en de drie sonatines waarschijnlijk voor zijn broer Ferdinand, een getalenteerd violist met wie hij ook regelmatig strijkkwartet speelde.

De Sonate in G groot, opus 96 – Beethovens laatste vioolsonate – werd in december 1812 ten doop gehouden door de Franse violist Pierre Rode. Aartshertog Rudolf, aan wie het werk was opgedragen, speelde de pianopartij. Rode, een sterleerling van Giovanni Battista Viotti, deed in die tijd Wenen aan. De violist, die zelf ook componeerde, had een grote naam, maar maakte bij de première van Beethovens laatste vioolsonate weinig indruk op de luisteraars; waarschijnlijk excelleerde hij eerder als solist dan als kamermusicus. Vergeleken met de virtuoze ‘Kreutzer-sonate’ is opus 96 voor violisten veel minder veeleisend. Het werk is veel introverter en de bravoure van 1803 heeft plaatsgemaakt voor rustige, gesublimeerde poëzie. 

Al in het eerste deel ontbreken felle contrasten en dramatiek. Het Adagio en het Scherzo zijn met elkaar verbonden en gaan vooraf aan het slotdeel, dat een volksliedachtig thema met variaties bevat. Beethoven wilde aanvankelijk wat meer ‘rauschende Passagen’ in deze finale, maar dat was niet naar de zin van Rode. Er zijn aanwijzingen dat Beethoven de sonate in 1814-15 herzag.

Nadat het werk in 1816 in druk verscheen, volgden er in diverse bladen lovende woorden. De ‘ernst’ van deze sonate is ‘weldadig’, schreef de Leipzigse pers, en ‘doet nergens geweld aan het aansprekende’. Bovendien was het werk volgens de Duitse commentator niet al te moeilijk uit te voeren, iets wat onderschreven werd door een collega van de Weense Allgemeine Musikzeitung. In dat laatste periodiek werd de sonate gedetailleerd beschreven. Het eerste deel werd volgens de recensent gekenmerkt door een ‘zekere rust en algemeen aansprekende begrijpelijkheid, een juiste soliditeit en een consequente ordening’. Zonder dat er ‘reuzen of draken’ moeten worden bestreden, ‘bewandelen we een doornloos pad’. In het Adagio hoorde hij een gevoelige en verliefde arcadische herder klagen tussen de bomen, bloemen en bronnen. Daarmee contrasteerden de satyrachtige bokkensprongen van het Scherzo, waar vrolijkheid en schalksheid de boventoon voeren.

Ook in de finale ontwaarde de recensent een ‘humoristische gezel’, die blij is met het leven, maar soms ernstig nadenkt. In het algemeen, zo jubelde de krant, toont de geniale componist in deze sonate een grote hoeveelheid ‘reinen Kunstgemüthes’, ‘ein phantasienreicher Ideenaufschwung’ en een ‘karakteristieke originaliteit’ waaraan zijn epigonen een puntje konden zuigen.