In de huid van Willem Mengelberg

In de film De dirigent vecht een jonge vrouw voor haar droom, die nogal afwijkt van wat er van een vrouw in haar tijd verwacht wordt. Ze wil dirigent worden. Voordat ze daadwerkelijk voor een symfonieorkest komt te staan, krijgt ze niet alleen met onbegrip maar ook met tegenslag en tegenwerking te maken. Niemand wil haar helpen, want ‘vrouwen horen niet te dirigeren’.

Het verhaal van  de nieuwe film van Maria Peters is het levensverhaal van Antonia Brico (1902-1989), een vrouw die haar droom niet loslaat en er uiteindelijk in slaagt hem waar te maken. De dirigent bij wie ze hulp zoekt, is Willem Mengelberg. 

Maar dirigeren, nee, dat leer je niet zo maar even tussendoor

Zonder meer een interessante rol, vindt Gijs Scholten van Aschat, die als de beroemde tweede chef-dirigent van het Concertgebouworkest Antonia in de film te woord staat. Wel een rol waarvoor hij eerst echt in de huid van een dirigent moest kruipen.

Het is niet de eerste keer dat Scholten van Aschat een musicus speelt, maar de rol van dirigent kwam nog niet eerder op zijn pad. ‘Ik heb ooit een violist en een cellist gespeeld, en ging toen als voorbereiding op vioolles en nam cellolessen bij Pieter Wispelwey. Maar dirigeren, nee, dat leer je niet zo maar even tussendoor. Ik heb heel hard op de muziekstukken in de film geoefend. Mijn directiecoach heeft letterlijk en figuurlijk geprobeerd me erdoorheen te slepen.’

 ‘Je begrijpt natuurlijk dat je niet alles in een keer kunt leren, dus een beetje bluffen zit er zeker in. Maar je hoopt toch dat je dirigeertechniek overtuigend overkomt. En dat je in de maat slaat! Want om te beginnen moet je weten of je met een stuk in 2-, 3- of 4-kwartsmaat te maken hebt, en dat varieert nogal in de muziek. En dan de handen natuurlijk. Je moet de maat aangeven, inzetten aangeven en ook nog zorgen dat de muziek zachter of harder gaat klinken. Het is nogal veel wat dirigenten doen. Ik ben blij als het me een beetje gelukt is.’

‘Ik vind het jammer dat Mengelberg haar niet gesteund heeft. Dat laat zien hoe traditioneel hij in zijn opvattingen was’

Willem Mengelberg had Antonia kunnen helpen haar droom te verwezenlijken, maar dat deed hij uiteindelijk niet. ‘In de film is hij een icoon, iemand tegen wie Antonia Brico enorm opkijkt. De dirigent die het Concertgebouworkest leidt. Zij probeert bij Mengelberg les te krijgen, maar wordt afgewezen. Hij moet niets van vrouwen hebben die voor het orkest willen staan. Vrouwen kunnen niet dirigeren. Ik vind het jammer dat hij haar niet gesteund heeft. Dat laat wel zien hoe behoorlijk traditioneel hij in zijn opvattingen was.’

Scholten van Anschat betwijfelt of het aan hem is om een oordeel over Willem Mengelberg en de keuzes die hij gemaakt heeft te vellen. ‘De naam van Mengelberg is natuurlijk legendarisch, maar het deel van zijn leven dat grote veranderingen heeft veroorzaakt, komt in de film niet voor. In de periode van de film was hij nog geen omstreden figuur met de smet van de oorlogstijd op zijn naam.’

‘Het is altijd lastig om achteraf te oordelen. Dat doe je dan over mensen die in hun situatie hun keuzes maakten. Mengelberg was in ieder geval een belangrijke musicus die enorm van zijn Concertgebouworkest hield en ook erg aan zijn positie was gehecht. Ik ben niet iemand die a priori zegt dat iets goed of fout is. Mijn Mengelberg in de film is een groot, gezaghebbend dirigent, die weet dat hij een heel belangrijke plaats inneemt in het muziekleven en zich als zodanig gedraagt.’