Vanmiddag staat er muziek van twee componerende instrumentalisten uit de Duitse Barok op het programma: klavierspeler Johann Jakob Froberger en violist Heinrich Ignaz Franz von Biber. Ze verschillen een generatie van elkaar en hebben allebei veel betekend voor de ontwikkeling van het repertoire voor de instrumenten die ze bespeelden. Maar waar de één ook lang na zijn dood nog invloedrijk was, werd de ander vrijwel meteen vergeten.

Froberger

Johann Jakob Froberger, opgegroeid in Stuttgart, waar zijn vader een betrekking had als tenor, werd in 1637 hoforganist in Wenen. Hij reisde veel; in Rome studeerde hij bij Girolamo Frescobaldi en in Parijs bij Louis Couperin. Zo kreeg hij alle nieuwe ontwikkelingen in de Italiaanse en Franse klaviermuziek uit de eerste hand aangereikt en hij maakte zich die in hoog tempo eigen. Hij schreef zowel Franse klavecimbelsuites als Italiaanse orgeltoccata’s, en beide genres werden gretig door de componisten in het Duitse taalgebied opgepikt. De invloed van Froberger was dus groot, en werkte lang door. Klaviermuziek werd over het algemeen van leraar op leerling doorgegeven; stukken werden veelvuldig van elkaar overgeschreven, en de muziek circuleerde volop. Ook Johann Sebastian Bach had werk van Froberger in bezit en maakte daar ongetwijfeld grondige studie van: hij was lang niet de enige Duitse componist die zowel de Italiaanse als de Franse stijl in zijn muziek integreerde.

Froberger en Biber hebben veel betekend voor het repertoire voor de instrumenten die ze zelf bespeelden

Van Froberger klinken vandaag drie van de vijfentwintig toccata’s die hij schreef. De toccata – ‘toccare’ is Italiaans voor ‘aanraken’ of ‘aftasten’ – was een vrije vorm die vanaf het begin van de zeventiende eeuw in Italië tot ontwikkeling kwam. Frescobaldi schreef er tientallen. Naast dertig klavecimbelsuites in Franse stijl schreef Froberger ook stukken die aansloten bij de Noord-Duitse manier van componeren voor het klavier, een stijl die geïnitieerd was door de in de Amsterdamse Oude Kerk werkzame Jan Pieterszoon Sweelinck en zijn leerlingen. In die categorie valt de partita over het volksliedje Die Mayerin. We hebben van Froberger vrijwel uitsluitend klaviermuziek, in andere genres componeerde hij zelden. 

Biber

Dat was heel anders bij Heinrich Ignaz Franz von Biber. Hij was van de generatie ná Froberger en hij was dus een generatiegenoot van Dieterich Buxtehude. Biber was hofmusicus in Salzburg, waar hij belandde na diverse dienstverbanden aan andere hoven, en hij had als componist een grote reputatie. Maar vooral was Biber vermaard om zijn vioolspel. Hij componeerde als het ware met zijn instrument in de hand. Hij schreef in de zogenaamde ‘stylus phantasticus’, een grillige en ideeënrijke stijl die in Italië ontstond maar aan het eind van de zeventiende eeuw vooral in Duitsland en Oostenrijk zeer geliefd was. In tegenstelling tot Frobergers muziek was die van Biber vrij snel weer vergeten. Dat kunnen we constateren als we te rade gaan bij de Engelse musicoloog Charles Burney, die eind achttiende eeuw in zijn reisverslagen optekende: ‘Van alle violisten van de afgelopen eeuw was Biber waarschijnlijk de beste en zijn solomuziek is de moeilijkste die ik uit die periode ken.’

Biber haalt alle technieken uit de kast, zoals het meerstemmig spelen op twee of drie snaren en het razendsnel door het hele bereik van de viool gaan of enorme sprongen maken

Hij doelde daarbij specifiek op de acht vioolsonates die Biber in 1681 publiceerde en waarvan we er vanmiddag drie horen. Toen Burney Bibers muziek onder ogen kreeg werd deze door niemand meer gespeeld en Burney verbaasde zich dus over de moeilijkheidsgraad ervan: Biber haalt alle technieken uit de kast, zoals het meerstemmig spelen op twee of drie snaren en het razendsnel door het hele bereik van de viool gaan of enorme sprongen maken. Compositorisch zijn deze sonates ook ver verwijderd van wat men al in het begin van de achttiende eeuw als ideaal beschouwde. Door de grote invloed die Arcangelo Corelli en zijn navolgers in heel Europa hadden ging de voorkeur uit naar sonates in drie of vier afgeronde delen, maar in Bibers sonates uit 1681 horen we per sonate een wisselend aantal delen van ongelijke lengte die vaak ook in elkaar overlopen. Als eerste en laatste deel klinkt steeds een vrije beweging zonder maatstrepen, en iedere sonate bevat een variatiereeks – op een thema, of op een herhaalde (ostinato) bas.

Biber werd in de loop van de achttiende eeuw opgevolgd door virtuozen als Pietro Locatelli en Jean-Marie Leclair. Terwijl in hun muziek de ­virtuositeit soms meer een doel was dan een middel, stelde Biber de vingervlugheid altijd in dienst van het muzikale verhaal dat hij wilde vertellen. Hij componeerde overigens lang niet alleen vioolmuziek. Zijn kerkmuziek, waaronder een 53-stemmige mis, is ook spectaculair. In die grote bezettingen was altijd plaats voor één vioolpartij die hij al dirigerend zelf speelde en die boven het orkest uit klonk, als een soort extra stem uit de hemel.