Vrouw en muziek

In bijna alle wereldreligies worden vrouwelijke goden aanbeden die wijsheid, kunst en muziek vertegenwoordigen: de Egyptische Hathor, de Griekse Muzen, de Nigeriaanse Oshun, de Mesopotamische Ninatta en Kulitta en de Chinese Sünu zijn er voorbeelden van, waarbij de kracht van muziek vaak nog wordt verbonden met vruchtbaarheid en voorspoed. De joods-christelijke religieuze teksten kennen ook zingende vrouwen. Daarin zien we al aangekondigd hoe moeilijk het voor vrouwen zou worden zich te profileren als componist. ‘Ik wil dat zij zich stil houdt,’ schrijft de apostel Paulus in zijn eerste brief aan Timotheüs over de vrouw, ‘want Adam is eerst gemaakt, daarna Eva. En niet Adam is misleid, maar de vrouw is, toen zij misleid werd, tot overtreding gekomen.’ Eva plukt de vrucht van de verboden boom en eet ervan. Zij verkrijgt daarmee kennis van goed en kwaad. Adam staat naast haar en neemt zonder dat er verder een woord gesproken wordt, ook een hap: daarover rept Paulus niet.

De Byzantijnse keizer Theophilus refereert aan Eva’s actie als hij de geleerde edelvrouw Kassia (geboren in 810) ten huwelijk vraagt. Ze dient hem echter gewiekst van repliek; de keizer laat haar direct vallen ten gunste van een ander. Geen nood. Kassia sticht een klooster in Constantinopel, waar ze lesgeeft, schrijft, musiceert en componeert, met een bijzonder talent voor het laten samensmelten van tekst en muziek. Kassia is de eerste bekende in een rij van westerse componistes. Ze heeft zich niet de mond laten snoeren.

Geestelijk en wereldlijk

Een goede komaf en het klooster zijn in de Middeleeuwen voorwaarde voor een carrière als componiste. Het klooster biedt vrouwen de mogelijkheid tot een intellectueel leven: tot studie van theologie, wetenschap en muziek en tot het schrijven van teksten en het componeren van muziek. Zo was de bekende componiste Hildegard von Bingen (1098-1179) een invloedrijke abdes. In de wijde wereld zijn er vrouwelijke troubadours, meestal van adel, die hoofse liefdes­liederen vanuit een vrouwelijk perspectief schrijven. Veel van hun composities gaan in de loop der eeuwen echter verloren. Zang is een groot attractiepunt. In de zestiende eeuw richt Alfonso, de hertog van Ferrara, het Concerto delle donne op. Aanvankelijk dient dat vrouwen­ensemble om af en toe op te treden tijdens zijn privéconcerten; later domineert de groep, in nieuwe samenstelling, de avonden bij de hertog. Officieel zijn de ensembleleden hofdames van de hertogin, in werkelijkheid zingen ze en bespelen ze diverse instrumenten. Componist Luzzasco Luzzaschi schrijft werk voor de dames en begeleidt op het klavecimbel. Het meerstemmige zingen in Ferrara is een noviteit en inspireert diverse componisten.

Caccini, Strozzi en Franco

De boekdrukkunst zorgt er intussen voor dat werk gemakkelijker bewaard kan blijven. Daarom hebben we tot de dag van vandaag composities in handen van Francesca Caccini, een van de eerste grote componistes van de nieuwe tijd. Ze komt uit een muzikale familie met contacten binnen de literaire wereld. Ze is een gevierde zangeres, een ster, speelt onder meer luit, en is een tijd lang de best betaalde musicus aan het hof van groothertog Ferdinando II de’ Medici in Florence. Caccini leidt een ensemble van zangeressen en draagt met onder andere haar goeddeels bewaard gebleven Liberazione di Ruggero dall’isola d’Alcina bij tot de ontwikkeling van het nieuwe genre opera.

Barbara Strozzi is eveneens een virtuoze zangeres. Haar adoptieve (en waarschijnlijk ook biologische) vader ondersteunt haar muzikale ambities door mogelijkheden voor haar te creëren om op te treden. Als adoptiekind mag ze niet trouwen: ze houdt haar gezin met vier buitenechtelijke kinderen financieel draaiende met haar composities. Ze publiceert acht collecties met liederen. Haar werk verraadt groot inzicht in de menselijke stem. Omdat ze zich tussen de Venetiaanse intelligentsia zo uitstekend staande houdt en niet getrouwd is, en een zichtbare kunstenares – in veel kerken moeten zangeressen vaak vanaf een verborgen plek zingen – gaan er roddels rond dat ze een courtisane zou zijn.

Courtisanes staan in hoog aanzien in de Renaissance: ze voeren op niveau conversatie met kunstenaars, wetenschappers en adel en bieden seksuele genoegens. Dat laatste wordt als middel gebruikt om de slimsten onder hen te kleineren. De Venetiaanse dichter Maffio Vernier haalt bijvoorbeeld uit naar een tijdgenote: ‘Ik hoor, als men je met een kus wil paaien / Dat jij je met vijf scudi laat belonen / En dat het vijftig kost om je te naaien’ (vertaling: Ike Cialona). Het gaat hier om Veronica Franco, een cortigana onesta, een hoogstaande courtisane, een vrouw die zich beweegt in de artistieke en wetenschappelijke kringen van Venetië. Ze publiceert dicht- en brievenbundels, strijdt voor een betere positie voor haar sekse en heeft een notabele clientèle: ze brengt zelfs eenmaal de nacht door met de koning van Frankrijk. Tegelijkertijd voedt ze zelf haar kinderen op. Een beschuldiging van hekserij – de geijkte poging om een renaissance­vrouw uit te schakelen – weet ze met grote intelligentie te pareren. 

Courtisanes, componistes en zangeressen droegen in grote mate bij aan het literaire en muzikale leven van het Italiaanse taalgebied. Ze hielden zich niet stil. En als we hun werk blijven uitvoeren, zullen ze zich ook nooit meer stil houden.