Over een periode van veertig jaar componeerde ‘papa’ Joseph Haydn een kleine zeventig strijkkwartetten. De twee kwartetten van opus 77 uit 1799 waren zijn laatste voltooide werken in dit genre; in 1803 begon hij opnieuw aan een strijkkwartet, maar voltooide slechts twee delen (opus 103).

Dat opus 77 niet uit het destijds gangbare aantal van zes kwartetten bestond, had misschien te maken met Haydns tanende gezondheid en het feit dat de componist tegelijkertijd bezig was aan een veel grootser werk, zijn oratorium Die Jahreszeiten. Niet dat de kwartetten ook maar enigszins aandoen als producten van een oude, vermoeide man. Het Strijkkwartet in F groot, opus 77 nr. 2 zit vol elan, verrassingen en meesterschap. Het eerste deel, Allegro moderato, begint elegant en eenvoudig, waarna Haydn zijn ideeën doordacht en vakkundig ontwikkelt.

De twee middendelen staan in omgekeerde volgorde: het Menuet is niet het derde, maar het tweede deel. En dat niet alleen, het Menuet lijkt op het later gebruikelijke Scherzo. Haydn haalt ritmische grappen uit met het boerendansachtige thema en zet de luisteraar diverse malen op het verkeerde been. Het midden-Trio vormt er een groot contrast mee: het lijkt haast een slaapliedje. Het derde deel, Andante, begint met een statig duet voor eerste viool en cello. Later krijgen de andere twee strijkers het thema ook toe­bedeeld en wordt het contrapunt gecompliceerder. De Finale tot slot leent zijn karakter van een volksdans, de polonaise.

Opus 77 werd in 1802 uitgegeven door Artaria in Wenen en opgedragen aan prins Joseph František Maximilian Lobkowicz (ook wel gespeld als Lobkowitz). De prins speelde zelf viool en cello (en zong ook) en werd een belangrijke mecenas voor het Weense muziekleven – u kent hem misschien ook in verband met strijkkwartetten en symfonieën van Beethoven.

Het Strijkkwartet in D groot, opus 25 was eigenlijk niet het eerste kwartet van Benjamin Britten. In 1931 componeerde hij als zeventienjarige student aan het Royal College of Music al een Strijkkwartet in D groot. Dat werk verdween echter in een la en kwam daar tientallen jaren niet meer uit. Vandaar dat het kwartet in D groot uit 1941 alsnog werd bestempeld als Brittens eerste strijkkwartet. Het ontstond in Brittens Amerikaanse periode: in 1939 was de componist Engeland ontvlucht vanwege de naderende oorlog.

In de zomer van 1941 verkaste hij van New York naar Californië om zich te wagen aan filmmuziek. De filmwereld stuitte hem echter tegen de borst, maar in Los Angeles vond hij indirect wel zijn roots terug: daar las hij een artikel van E.M. Forster over George Crabbe, een oude dichter uit Suffolk. Het ontketende heimwee naar zijn geboortegrond – die hem het volgende voorjaar weer terugbracht in Engeland – en legde de basis voor zijn beroemde opera Peter Grimes. Onder de Californische zon componeerde Britten nog wel het Strijkkwartet in D groot in opdracht van Elizabeth Sprague Coolidge, een vooraanstaande mecenas van moderne kamermuziek. Het werk werd op 21 september in Los Angeles in première gebracht door het Coolidge Kwartet en is zeker origineel te noemen. Het eerste deel lijkt te beginnen met een langzame introductie, maar blijkt toch een sonatevorm te zijn, waarin de etherische ‘introductie’ en het contrasterende ritmische, onstuimige thema verder worden uitgewerkt en zelfs in elkaar geweven. In het energieke scherzo – het tweede deel – stuiteren triolenfiguren van toonsoort naar toonsoort.

De golvende melodieën en het gevoel van onaardse kalmte van het langzame derde deel lijken een voorbode voor Moonlight, een van de orkestrale intermezzo’s in Peter Grimes. 
Het slotdeel begint met materiaal uit het Allegro-thema van het eerste deel, en zijn enthousiaste energie brengt het werk tot een vreugdevol einde.

Maurice Ravel voltooide zijn enige strijkkwartet in 1903 – achtentwintig jaar oud en ‘eeuwige student’ aan het Parijse conservatorium. Hij droeg het op aan zijn leraar, Gabriel Fauré, en zond het eerste deel ervan in voor de jaarlijkse compositiewedstrijd van het conservatorium.

De jury was niet onder de indruk en aangezien dit Ravels derde mislukte poging was, werd hij van school gestuurd. De jonge componist liet zijn Strijkkwartet in F groot toch tijdens een Société Nationale-­concert in maart 1904 in première brengen door het Heymann Kwartet.

Hoewel het werk positief werd ontvangen door het publiek, klaagden de critici dat het niet paste in de traditie van Ludwig van Beethoven en andere Duitse componisten. Ook Fauré was niet zo enthousiast: hij noemde de finale ‘gekunsteld, niet goed in balans, in feite een mislukking’. Claude Debussy daarentegen schijnt te hebben gezegd: ‘In naam van de Muziekgoden en in mijn belang, verander geen noot aan wat je hebt geschreven.’

Alhoewel Debussy en Ravel vriendschappelijk met elkaar omgingen, waren ze ook elkaars rivalen. Beide ‘impressionisten’ componeerden slechts één strijkkwartet (Debussy’s kwartet is van tien jaar eerder) en het is dan ook niet verwonderlijk dat ze vaak met elkaar vergeleken worden.

Allebei bevatten ze nieuwe harmonieën (gebaseerd op modaliteit), strijktechnieken en klankkleuren. Beide strijkkwartetten hebben een scherzo als tweede deel waarin pizzicato’s de boventoon voeren, een langzaam impressionistisch derde deel, en een cyclische opbouw waarbij thema’s worden hergebruikt om een eenheid te creëren.

Maar een belangrijk verschil is dat Debussy neigt naar impressionistische, bijna improvisatieachtige vrijheid en Ravel meer naar neoklassiek vakmanschap. Het Strijkkwartet in F groot wordt met zijn lyrische openingsdeel, swingende tweede deel, dromerige derde deel en gloedvolle finale gezien als een van Ravels meesterwerken.