In het najaar van 1853 werd de toen nog vrijwel onbekende Johannes Brahms door zijn vriend Joseph Joachim, een beroemde violist, aan Robert en Clara Schumann voorgesteld. Zijn composities maakten diepe indruk op het echtpaar en Robert schreef een artikel, ‘Neue Bahnen’, voor Die neue Zeitschrift für Musik, waarin hij Brahms de hemel in prijst als ‘een volledig geharnast uit het hoofd van Zeus voortgekomen’ jongeling, die ‘de geest van zijn tijd op de meeste verheven en ideale wijze’ tot uitdrukking zal brengen.

Schumann had in zijn artikel ook nog opgemerkt dat sonates van Brahms op hem overkwamen als ‘versluierde symfonieën’. De ontstaansgeschiedenis van het Eerste pianoconcert bevestigt die observatie. Brahms begon in maart 1854 aan het werk als een sonate voor twee piano’s, maar hij vormde het in de loop van het jaar om tot een schets (voor twee ­piano’s) voor drie delen van een symfonie. De beslissing om de symfonie tot een pianoconcert om te werken viel een jaar later. ‘Stelt u zich eens voor wat ik vannacht heb gedroomd: Ik had van mijn gemankeerde symfonie een pianoconcert gemaakt en speelde dat’, schreef Brahms in 1855 aan Clara Schumann.

Het eerste deel van de symfonie werd met de nodige aanpassingen gehandhaafd, maar het tweede en derde deel werden terzijde gelegd. Uiteindelijk werd het Eerste pianoconcert in 1858 voltooid. Het monumentale eerste deel heeft een onmiskenbaar symfonisch karakter, maar houdt tegelijkertijd vast aan de door Mozart ontwikkelde sonatevorm van het klassieke pianoconcert, waarin een expositie voor het orkest wordt gevolgd door een expositie voor de solist. Beslist niet klassiek is daarentegen de wijze waarop Brahms in de expositie voor het orkest de komst van de hoofdtoonsoort uitstelt. Deze treedt pas ondubbelzinnig op bij de eerste inzet van de solist.

Het hoofdthema van het eerste deel drukt met zijn krampachtige ritmes, sidderende trillers en dreigende orgelpunt wanhoop en woede uit en geeft volgens Joachim weer hoe het Brahms te moede was toen hij hoorde dat Schumann op 27 februari 1854 een zelfmoordpoging had ondernomen. ‘Ik schrijf de laatste dagen het eerste deel van het concert in het net uit. Verder schilder ik aan een teder portret van jou, dat zal het Adagio worden’, schreef Brahms op 30 december 1856 aan Clara Schumann.

In de schets voor het Adagio heeft Brahms boven de melodie in de eerste maten de woorden ‘Benedictus qui venit in nomine Domine’ genoteerd, wat eerder naar Robert dan naar Clara lijkt te verwijzen. Schumann was op 29 juli 1856 in de inrichting in Endenich overleden.

Het in een liedvorm (ABA) geschreven Adagio is een overwegend ingetogen hymne. In de B-sectie, een dialoog voor de blazers en de piano, waart even de geest van Mozart rond en in de reprise van de A-sectie slaat de ingetogenheid om in extase, na een solo van de piano tegenover een lang orgelpunt in de cello’s, hoorns en bassen.

De finale is een rondo. Het ‘alla zingarese’ refrein wordt afgewisseld met drie episoden: een robuuste melodie voor de piano met pizzicato-begeleiding van de cello’s, een lyrisch thema voor de violen en een fuga.

Nadat de première van zijn Derde symfonie, eind 1877, een grote flop was geworden, had Anton Bruckner aanvankelijk niet veel nieuws op papier gezet. Een jaar lang hield hij zich vooral bezig met revisies van eerdere werken, totdat in 1879 het bloed in zijn compositorische aderen weer volop begon te stromen. Halverwege dat jaar voltooide hij een strijkkwintet en op 24 september startte hij met zijn Zesde symfonie in A groot. Tot en met september 1880 was hij met het eerste deel bezig, de overige delen kostten hem nog een jaar. 

Vergeleken met de Vijfde en andere symfonieën is de Zesde minder monumentaal. Het werk, dat Bruckner zelf ‘die Keckste’ noemde, is helderder en van een zonnigere, lichtere toon dan zijn andere stukken in dit genre. Bovendien is het de eerste symfonie die hij niet meer zou herschrijven.

Dat laatste wil overigens niet zeggen dat er maar één versie de ronde deed. Nadat in 1883 alleen het Adagio en Scherzo tot klinken kwamen, voerde Gustav Mahler in 1899 (meer dan twee jaar na Bruckners dood) de hele symfonie uit, waarbij hij het werk drastisch aanpaste aan zijn eigen smaak. De uitgave van 1899 bevatte allerlei (vermoedelijk niet door Bruckner geautoriseerde) revisies en pas in 1935 (Haas) en 1952 (Nowak) volgden uitgaven gebaseerd op het origineel.

Net voor Bruckner zich aan de symfonie zette, was hij te gast in Sankt Florian. Het verhaal gaat dat hij bij het bezoek van een aantal topmilitairen moest improviseren op het orgel. Een van zijn leerlingen zou hem toen het militaire ‘retraite’-signaal hebben voorgedaan. Dit signaal zou tevens de basis vormen voor het markante hoofdthema van het openingsdeel van de symfonie.

Kenmerkend in het eerste deel is de combinatie van twee- en driedelige ritmes, ook in het zangerige tweede thema. In de doorwerking treffen we het hoofdthema in de omkering aan. Het gewijde en diepzinnige Adagio bevat naast het eerste thema in de violen en het tweede in de cello’s een dodenmars.

Opvallend is het Scherzo: in plaats van de drukke, Ländler-achtige en folkloristische delen die we van Bruckner gewend zijn, schrijft de componist hier een wat spook- of elfachtig, bijna impressionistisch scherzo. Over het trio schreef de gezaghebbende musicoloog Donald Francis Tovey: ‘Vreemde pizzicato akkoorden en ritmes introduceren de drie hoorns van Beethovens ‘Eroïca’-symfonie in het Urwald van Wagner. De violen brengen een plechtige zegening in hun cadensen.’ Hier duikt opeens ook een thema uit Bruckners Vijfde symfonie op.

De Zesde symfonie mag korter zijn dan haar grotere zussen, Bruckner wist in het werk wel een grote concentratie te bereiken, bijvoorbeeld in het contrapuntisch spel met motieven en thema’s. Dat is ook het geval in de finale, waarin de componist vooral teruggrijpt op elementen uit het eerste deel. Aan het eind wordt het hoofdthema van het Maestoso nog één keer in alle glorie aangeheven. 

Op 3 september 1881 zette Bruckner een punt achter zijn Zesde symfonie. Twintig dagen later begon hij aan de Zevende symfonie, waarmee zijn doorbraak als een van de grootste negentiende-eeuwse ‘Sinfoniker’ een feit werd.