Bach in de Romantiek

De stap die Serge Rachmaninoff zette van een vioolpartita van Johann Sebastian Bach naar een pianowerk lijkt misschien een opmerkelijke, maar Bach zelf heeft zijn eigen stukken ook meer dan eens ingezet voor een ander instrumentarium. Zo heeft hij zijn Derde partita gearrangeerd naar een suite voor, zo werd lange tijd aangenomen, de luit. Later bleek dat hij niet had gespecificeerd voor welk instrument de suite was bedoeld, waarmee hij de deur heeft geopend naar uiteenlopende uitvoeringen. Ook heeft hij de prelude van de Derde partita gebruikt in zijn cantates Herr Gott, Beherrscher aller Dinge en Wir danken dir, Gott, wir danken dir. Rachmaninoff bewonderde Bach zeer, hetgeen ook blijkt uit zijn 24 piano­preludes in alle toonsoorten (zoals Bach had gedaan in Das wohltemperirte Klavier), en hij arrangeerde de vioolpartita voor de piano. Het arrangement begint eenstemmig, zoals het origineel. Daarna voegt Rachmaninoff voorzichtig de ene stem na de andere toe en zo ontstaat uiteindelijk een dikkere, romantische textuur. 

Liszt was met 2.666 daalder de hoofdsponsor van een groot beeld van Beethoven op het marktplein in Bonn

Ook de Russische pianist en componist Samuel Feinberg was een groot bewonderaar van Bach en nam onder meer Das wohltemperirte Klavier op. Hij arrangeerde de Vijfde triosonate voor orgel tot pianowerk. Feinberg begint zijn arrangement met vollere akkoorden dan Bachs origineel en zoekt direct de gewichtige, romantische klank op. Hoewel de naam van het originele werk misschien anders doet vermoeden, schreef Bach de sonate als solowerk. De twee handen van de organist, verdeeld over twee manualen met verschillende registraties, en de voeten, die de pedalen bespelen, vormen het trio. Bach schreef deze sonate als onderdeel van een set van zes, waarmee hij zijn zoon Wilhelm Friedemann lesgaf. De oudste zoon van Bach zou later naam maken als een uitmuntend organist. 

Liszts liederen zonder woorden

Ook Franz Liszt maakte vele transcripties en zocht hierbij naar nieuwe wegen en technieken op de piano. Zo arrangeerde hij de symfonieën van Ludwig van Beethoven om de rijke orkestklank in de piano op te zoeken, en in zijn liedtranscripties combineerde hij een lyrische melodielijn met een rijke, soms virtuoze begeleiding. In het arrangement van Franz Schuberts Ständchen klinkt, in lijn met het oorspronkelijke lied, de verstilde sfeer van een serenade in een donker bos. In Auf dem Wasser zu singen laat Liszt de ‘glinsterende golven’ uit het lied rijkelijk vloeien. Hij doet dat door de golfbeweging in de oorspronkelijke pianobegeleiding soms in meerdere registers tegelijk te laten klinken. Net als in de meeste andere liedtranscripties ontstaan zo verschillende lagen; om ook de melodie uit het lied duidelijk te laten horen, moet de pianist deze lagen in de juiste balans over de twee handen verdelen. Hoewel dat veeleisend is voor de uitvoerder, zijn de transcripties geen virtuoze showstukken en heeft Liszt de gezongen lyriek van het lied behouden. 

Robert Schumann zei over de liedkunst: ‘de stem alleen kan niet alles uitdrukken, maar met de piano erbij kan dat wel.’ Deze uitspraak tekent Schumann, die in de eerste plaats pianocomponist was en in zijn liederen de piano sterk aan de expressie heeft laten bijdragen. In het ‘liederenjaar’ 1840, niet toevallig ook het jaar waarin hij met Clara Wieck trouwde, verlegde Schumann zijn focus naar het lied en schreef hij onder meer Frühlingsnacht. Liszt heeft het overwegend hoge register van het oorspronkelijke lied behouden. Dat sluit aan bij de tekst, die over onder meer lentelucht en trekvogels handelt. Widmung is een liefdeslied dat Schumann voor Clara heeft geschreven. Na het hoogtepunt in de piano­transcriptie, waarin Liszt de melodie in volle akkoorden heeft geschreven, klinkt in de verstilde afsluiting twee keer de openingsmelodie van Schuberts Ave Maria. Schumann gebruikte deze afsluitende melodie in de pianopartij als eerbetoon aan Clara.

Karikatuur van de buitenissige taferelen tijdens de optredens van Franz Liszt, 1842

Schumanns Fantasie voor Clara en Beethoven

Aan het huwelijk tussen de Schumanns ging een jarenlang conflict vooraf met Clara’s vader Friedrich Wieck, die tegen het huwelijk was. In die jaren schreef Schumann het eerste deel van zijn Fantasie. ‘De meest gepassioneerde muziek die ik ooit heb gecomponeerd, een diepe klaagzang voor jou,’ zo schreef hij aan zijn geliefde. In het deel citeert de componist een melodie uit Beethovens liedcyclus An die ferne Geliebte. De oorspronkelijke tekst van het citaat is veelzeggend: ‘Aanvaard deze liederen, die ik alleen voor jou zing.’ Toen Schumann ook de andere twee delen had geschreven, bood hij de Fantasie aan voor het goede doel: een groot beeld van Beethoven op het marktplein in Bonn, dat er nog altijd staat. De hoofdsponsor was Franz Liszt, die 2.666 daalder bijdroeg. Met Liszt is ook een van de weinige pianisten genoemd die destijds in staat was de Fantasie te spelen. Schumann heeft het stuk zelfs aan hem opgedragen. Liszt droeg vervolgens zijn beroemde Sonate in b klein aan Schumann op. 

Bach en Liszt als inspiratiebronnen

Als jonge componist had Ferruccio Busoni in Weimar een ontmoeting met Liszt. Hoewel het leeftijdsverschil 45 jaar was, ontwikkelde zich een vriendschap met wederzijdse bewondering. Busoni heeft het werk van Liszt veelvuldig uitgevoerd en zag zichzelf als zijn opvolger. In het kielzog van zijn grote voorbeeld heeft Busoni werken van Johann Sebastian Bach gearrangeerd voor de piano. Met zijn Chaconne heeft hij het laatste deel uit Bachs Tweede partita voor viool solo tot een virtuoos pianostuk gemaakt, waarin het karakter en de structuur van het origineel evenwel niet verloren gaan. Zo klinken ook in de pianoversie 64 variaties op een zich steeds herhalende baslijn. In het afsluitende ­D-akkoord heeft Busoni voor de noot F een kruis tussen haakjes genoteerd. De uitvoerende pianist kiest zo tussen een slot in de hoofdtoonsoort D mineur of een zogenaamde picardische afsluiting in majeur, hetgeen in de Barok ook vaak voorkwam.