Gustav Mahlers Pianokwartet in a klein dateert uit zijn studietijd aan het Weense conservatorium en is het enige jeugdwerk dat de componist niet vernietigd heeft. Ofschoon het werk van de zestien­jarige Mahler uit 1875 slechts uit een openingsdeel bestaat wint hij hiermee een prijs. Een paar jaar later ontstaan onder andere Das klagende Lied en de Lieder eines fahrenden Gesellen. Vooral met zijn grandioze symfonieën zou Mahler tot aan zijn dood in 1911 muziekgeschiedenis schrijven.

Het kwartet vertoont reeds karakteristieke kenmerken van Mahlers latere oeuvre, wijst bijna profetisch vooruit naar zijn grote liederencycli en symfonieën. Tussen het weemoedige begin en de verloren laatste pianoakkoorden wisselen stormachtige en lyrisch-contemplatieve gedeeltes elkaar af. Het van melancholie doordrenkte kwartet is typisch een werk van Mahler, in wiens oeuvre het lot van het eenzame individu centraal staat. Het pianokwartet herinnert aan Schubert: vanwege de sfeer en de emotionele turbulenties, maar ook - meer specifiek - vanwege het noodlottige schubertiaanse ‘wandelaars’-ritme in een tussenepisode van het werk.

De Engelsman Colin Matthews, die in 2009 in opdracht van het Concertgebouworkest een orkestversie van Mahlers Pianokwartet maakte, meent: ‘De compositie is duidelijk opgebouwd als sonatedeel met expositie, doorwerking, reprise en coda. Mahler heeft kennelijk geprobeerd om een werk in klassieke stijl te schrijven. Voorts ontbreken in het stuk tempovoorschriften en de anders voor Mahlers partituren karakteristieke, voortdurend wisselende voordrachtsaanwijzingen. Maar anderzijds vertoont het stuk toch ook Mahlers fingerprints. In zijn melodieën bijvoorbeeld, en in de doorwerkingspassage, waarin hij zeer ongewone harmonieën gebruikt. Hierin wijst het werk vooruit naar zijn reeds twee jaar later ontstane Das klagende Lied – en dat is Mahler, zoals we hem kennen, ten voeten uit.’

Robert Schumann is het toonbeeld van de Duitse muzikale Romantiek. Hij leeft vooral voort in zijn poëtische miniaturen voor piano (Kinder-/Waldszenen, Kreisleriana, Carnaval e.a.), gebaseerd op literaire en sprookjesachtige fantasieën, en in zijn liederen en ballades. Maar zijn oeuvre bevat ook werken met neutrale klassieke titels, kamermuziek en vier symfonieën.

Het waren ambitieuze voornemens die Schumann in de tweede helft van zijn creatieve leven opvatte, twee jaar na zijn lang uitgestelde huwelijk met de gelauwerde jonge pianiste Clara Wieck in 1840. Waarschijnlijk nam hij ook een advies van Liszt ter harte (brief uit 1839), dat hij zich als componist op den duur toch ook met grotere instrumentale werken moest profileren. Ondanks Clara’s bedenkingen (‘Kwartetten wil je schrijven? Ken je de instrumenten überhaupt?’) wijdt Schumann, die tot dusver hoofdzakelijk pianomuziek had geschreven, zich in 1842 aan de bestudering van de kwartetliteratuur uit het verleden, van Mozart en Beethoven. Dit resulteerde in de Drie strijkkwartetten, op. 41, het Pianokwintet, op. 44 en het Pianokwartet in Es groot, op. 47, dat vandaag klinkt.

Er zijn vier delen: een openingsdeel met een langzame tragische introductie, een uitbundig scherzo met twee contrasterende trio’s, een somber langzaam deel en een briljante rondofinale. Formeel bekeken vertoont het werk een traditionele klassieke opbouw. Minder schematisch beschouwd gaat het in het werk om het uitleven van tegenstrijdige gevoelens, is het een emotioneel verhaal met contrasterende episoden. Het zijn niet Mozart en Beethoven die hier spreken, en het is ook niet Bach die in de finale in de vorm van polyfone verwikkelingen van de thema’s om de hoek komt kijken. Dit pianokwartet draagt onmiskenbaar het handschrift van de romantische klankdichter Robert Schumann. En van de pianist Robert Schumann, waarvan de ambitieuze pianopartij getuigt.

Het Pianokwartet in c klein is een van Richard Strauss’ eerste officiële composities. De componist was toentertijd twintig jaar oud. Toch vertoont het werk reeds alle kenmerken van Strauss’ latere kunnen. De formidabele orkestrator die hij zou worden – denk aan zijn grote orkestwerken en opera’s als Elektra, Salome en Der Rosenkavalier – wordt in het Pianokwartet al aangekondigd. Het wonderkind uit München dat vanaf zijn zesde componeerde en op zijn twaalfde zijn opus 1 (Festmarsch für Orchester) publiceerde, kwam al vroeg onder de hoede van de dirigent Hans von Bülow en maakte een snelle opzienbarende carrière.

Door de weelderige stijl en telkens anders uitgesponnen thema’s doet het pianokwartet aan Brahms denken. Net als Brahms zou ook Strauss zich tot een meester van de ‘thematische variatie’ ontwikkelen. Zo ondergaat het langzame beginmotief in het dramatische eerste deel allerlei transformaties en is in verschillende gedaantes (onderscheiden door tempo, toonsoort, timbre, stemming) permanent aanwezig. Ook in het sprankelende Scherzo keert na een lyrisch trio het hoofdgedeelte niet in de oorspronkelijke, maar in een gevarieerde vorm terug. De sfeer van het werk blijft overwegend donker-melancholiek. De optimistische opening van de rondo-finale is bedrieglijk. Zowel het vastberaden begin als een fugato-passage in het midden wekken associaties met Schumann. Strauss’ pianokwartet is een zeer professioneel geschreven werk. Na de door Bülow in 1885 georganiseerde succesvolle première in Weimar – met Strauss achter de piano – won de componist met zijn kwartet een prijs, uitgereikt door de Berliner Tonkünstlerverein.