‘Het moeten ééndelige werken zijn, zonder pauzes, bestaande uit secties met afwisselende tempo’s en ritmes.’ Die eis stelde een Britse concertorganisator aan het begin van de vorige eeuw aan componisten die wilden meedoen aan een kamermuziekcompetitie. Frank Bridge vond het een uitdaging. Het verklaart de titels van enkele werken, zoals het S­cherzo Phantastick (1901, voor strijkkwartet), het Phantasie Piano Tri­o (1910) en het Phantasie Quartet. Bij alle drie overheerst het quasi-­improvisatorische en burleske, het is muziek gegoten in een symmetrische ABCBA-vorm die de deftige sonate-­beginselen links laat liggen.

Bondigheid, afwisseling en speelsheid komen zeker tot uiting in het Phantasie Quartet – ofschoon juist dit uiteindelijk geen inzending voor het concours was maar een opdrachtwerk. Het opent met een omineuze frase in fis klein, unisono en dreigend in alle instrumenten. Maar dat blijkt ironie, want voor het overige dartelt en sprankelt het in dit Allegro, dat vrij is van doorwrochtheid: er zijn geen op elkaar betrokken thema’s of doorwerkingspassages. In plaats daarvan klinkt marciale uitbundigheid, gevolgd door vrolijke Latijns-Amerikaanse ritmes.

Kern van het pianokwartet vormt een Andante con moto, waarvan het hoofdthema veel weg heeft van de Londonderry Air, een Britse meezinger die Bridge wel vaker gebruikte. In een korte laatste sectie, waarin opnieuw dansritmes overheersen, worden alle eerder bezochte toonsoorten nog eens subtiel met elkaar in verband gebracht, waarna een verrassend ingetogen coda in Fis groot inzet. Met deze Picardische terts, een eeuwenoud procedé waarbij majeur klinkt als een ­mineur-slotakkoord wordt verwacht, geeft Bridge een laatste olijke knipoog.

Terugblikkend op zijn vroege carrière merkte Gabriel Fauré in 1922 op: ‘Vóór 1870 zou ik er niet over hebben gedacht een sonate of een kwartet te componeren. In die tijd kon een jonge musicus naar een uitvoering ervan fluiten. Pas nadat Camille Saint-Saëns in 1871 de Société Nationale de Musique had opgericht, waarvan het hoofddoel was werken van jonge componisten ten uitvoer te brengen, ging ik aan het werk.’ Deze concertorganisatie was inderdaad een enorme stimulans voor Franse componisten en hielp enerzijds het belang van instrumentale muziek te vergroten ten opzichte van dat van opera en anderzijds een tegenwicht te bieden aan de overheersing door Duitse muziek.

Ondertussen was Fauré door zijn mentor Saint-Saëns geïntroduceerd bij een vooraanstaande familie van musici, de Viardots. De organist-componist werd verliefd op een van de dochters, Marianne. Na vijf jaar verkering werd in juli 1877 hun verloving aangekondigd, maar nog geen vier maanden later weer ongedaan gemaakt. Fauré was zeer aangedaan, maar zei enkele jaren later: ‘Misschien was het uiteindelijk zo slecht niet. De familie Viardot had me mogelijk van mijn juiste pad afgeleid.’

Fauré’s pad leidde niet naar de opera, maar naar de intieme genres van het lied en de kamermuziek. De totstandkoming van het Eerste pianokwartet in c klein, opus 15 viel in deze emotioneel roerige tijd, maar toch is het werk vol warmte en optimisme. Bij de première op 14 februari 1880 in Parijs, waarbij de componist zelf aan de piano zat, was Fauré niet tevreden over de Finale. Hij bewerkte het laatste deel in 1883 en droeg het werk op aan de Belgische violist Hubert Léonard, een vriend van hem en voorvechter van zijn Eerste vioolsonate, opus 13. Het bezielde, klankrijke Eerste pianokwartet werd een van Fauré’s meest geliefde kamermuziekwerken. Het eerste deel is een glorieuze synthese van energie en lyriek, het Scherzo een fantasievol, dartel perpetuum mobile. In het Adagio lijkt Fauré zijn gevoelens voor Marianne te hebben verklankt. Het ritmische, rusteloze Allegro molto eindigt triomfantelijk.

Johannes Brahms voltooide zijn Eerste pianokwartet in g klein, opus 25 in 1861. Het vergezelt zijn Tweede pianokwartet in A groot, opus 26, dat hij in hetzelfde jaar componeerde, maar de kwartetten zijn zeer verschillend. Terwijl het eerste kwartet, met het geliefde zigeunerslotdeel, nogal stormachtig is, is het tweede evenwichtiger en relaxter.

Het Eerste pianokwartet is een ode aan de instrumentale muziek van Franz Schubert. In de tweede helft van de jaren 1850 had Brahms studie gemaakt van Schuberts kamermuziek, en het is dan ook niet verbazingwekkend dat Brahms’ pianokwartetten even breed uitgemeten werken zijn, waarin thematisch materiaal op verschillende manieren wordt gebruikt en doorontwikkeld.

Het Eerste pianokwartet opent met een lyrisch en warmbloedig eerste deel. Het tweede deel, Intermezzo, is introspectief en vol nieuwsgierigheid: thema’s ontvouwen zich alsof de musici op zoek zijn naar iets, hetgeen een mooi mysterieus effect geeft. Het dromerige en intense Andante con moto bevat een verrassende marsachtige passage. Het Rondo alla Zingarese tot slot is puur vuur, waarbij de musici eensgezind voortrazen door prikkelende thema’s.

Het gekabbel in de pianopartij doet denken aan het cimbalom (een trapeziumvormig snaarinstrument dat met stokjes wordt aangeslagen en veel wordt gebruikt in Oost-Europese volksmuziek).
Brahms’ Eerste pianokwartet werd voor het eerst uitgevoerd in november 1861 in zijn woonplaats Hamburg, met Clara Schumann aan de piano.