Als één componist aan het imago van Wenen als ‘singende und klingende’ stad beantwoordt, dan is het Franz Schubert. Met meer dan zeshonderd liederen heeft hij daartoe bijgedragen; ze vormen het hart van zijn oeuvre. De ‘Schubertiaden’ waren voor menig Wener een geliefde uitgaansmogelijkheid. Men ontmoette elkaar in gezellige kring en op wisselende plaatsen. Kunstenaars van diverse pluimage voelden zich aangetrokken: toneelschrijvers, acteurs, schilders, en lieden van adel die zich min of meer amateuristisch aan de dichtkunst wijdden.

Veel van hun gedichten heeft Schubert verklankt, dichters die zonder Schuberts geniale verklankingen in vergetelheid geraakt zouden zijn: Franz von Schober, Johann Mayrhofer, Christian Daniel Schubart en Johann Gabriel Seidl (toneelschrijvers en acteurs), voor hun plezier dichtende edelen als Karl Gottfried Ritter von Leitner en Baron Frank von Schlechta. Schuberts liederen weerspiegelen de romantische ‘empfindsame’ geest van de Biedermeierperiode, maar stijgen boven de smaak en de mode van zijn tijd uit. In zijn liederen verleende hij ook de minder geslaagde teksten diepgang. Winterreise op gedichten van Wilhelm Müller is daar een beroemd voorbeeld van.

Een nooit verzonden brief van Ludwig van Beethoven aan een ‘Unsterbliche Geliebte’ uit 1812 stelt biografen tot op heden voor raadsels. Wie was deze uit de verte aanbeden vrouw? Dacht Beethoven dat een relatie toch niet realistisch zou zijn, niet met deze vrouw en vrouwen in het algemeen?

De kloof tussen werkelijkheid en droom heeft menig kunstenaar tot grote werken geïnspireerd – denk bijvoorbeeld aan Petrarca’s Laura of Hölderlins Diotima. Er zijn veel aanwijzingen dat ook in Beethovens leven vrouwen vooral de rol van muze speelden: talrijke composities zijn aan vrouwen opgedragen, en in zijn opera Fidelio wordt een vrouw, Leonore, tot heldin verheven.

Beethovens enige liederencyclus, An die ferne Geliebte, ontstond vier jaar na zijn geheimzinnige brief aan de ‘onsterfelijke geliefde’ en tien jaar vóór zijn dood. Beethoven kwam met dit werk een verzoek van de dichtende student geneeskunde Alois Jeitteles na, die in Wenen een liederenwedstrijd organiseerde. Het compositiejaar 1816 valt samen met het begin van Schuberts liedoeuvre. Wanneer musicologen Beethoven als de eerste romanticus beschouwen, wordt dit door An die ferne Geliebte bevestigd. Beethovens liederen vertonen verbazingwekkende overeenkomsten met die van Schubert. Zoals de thematiek, liefdesverlangen en afscheid, de natuurschilderingen en de romantische toon en muzikale stijl. Een wandelaar staat op een hoog uitzichtpunt en geniet van het prachtige bergpanorama. Zijn hart is gewond, hij droomt van een weerzien met zijn geliefde en van aards geluk. ‘Dort im ruhigen Tal’ onder de mensen, waar ook zijn geliefde woont, zullen zijn ‘smarten en kwalen zwijgen’.

In tegenstelling tot Schubert, in wiens liederen de minnaar vaak in weemoed en passiviteit verzinkt, eindigt Beethovens cyclus met een koppig-optimistisch uitroep: ‘Und ein liebend Herz erreichet, was einem liebend Herz geweiht!’

In de jaren zeventig keerde Wolfgang Rihm zich af van het op rekenkundige principes gebaseerde serialisme. Hij kwam uit voor een ‘rücksichtslose’ subjectiviteit in de muziek en zijn affiniteit met Schubert, Mahler en de vroege Schönberg. De muziekpers reageerde vijandig. Maar sinds de jaren tachtig is Rihm gaan behoren tot de meest gelauwerde Duitse componisten. Zijn componeren kan worden omschreven als een seismografisch in kaart brengen van gevoelsopwellingen. Door abrupte, snel opeenvolgende stemmingswisselingen schetst de componist de onvoorspelbare innerlijke toestanden waaraan hij is overgeleverd. ‘Ik wil ontroeren en ontroerd worden. Alles aan muziek is pathetisch. Eén ding is voor mij onontkoombaar: de directe rede, ik moet artistiek in de ik-vorm kunnen spreken.’ Rihms muziek wordt gekenmerkt door een nietsontziende expressie van emotionele grenstoestanden. De sympathie voor Schuberts wandelaar, Mahlers eenzame figuren en psychisch lijdende kunstenaars als Friedrich Hölderlin, Jakob Lenz, Friedrich Nietzsche die uit zijn werken blijkt, sluit daar helemaal bij aan.

Ook in het recente Vermischter Traum beschrijft Rihm emotionele uitersten. De cyclus is gebaseerd op sonnetten van Andreas Gryphius (alias Andreas Greif; 1616-1664). Daarin laat een aan het ziekbed gekluisterde man zijn gedachten over leven en dood de vrije loop. Daar de componist kort vóór het ontstaan van de liederen zelf met een zware ziekte kampte, vertoont het werk autobiografische trekken. ‘Was sind unsre Taten / als ein mit herber Angst durchmischter Traum?’ vraagt Rihm zich samen met de dichter in het eerste lied af. Na een hoopvoller episode waar het ‘carpe diem’-motief centraal staat (‘Der Augenblick ist mein’) valt de muziek in het laatste lied stil: ‘O Erde gute Nacht.... Nun bin ich ausgewacht / Und werde von dem Schlaf des Todes eingenommen!’