Het tijdperk van de Romantiek staat in het teken van lied en poëzie, van sprookjes en volkscultuur. Liederen begeleidden het creatieve leven van Franz Schubert, Robert Schumann, Johannes Brahms en ook van Othmar Schoeck. Deze Zwitserse componist, behorend tot een ­jongere generatie, knoopt in de twintigste eeuw op zeer persoonlijke wijze bij het verleden aan. In Schoecks liederen leeft de Romantiek voort. Ze zijn, zoals ook enkele in het programma van vandaag, dikwijls geïnspireerd door romantische dichters als Joseph von Eichendorff (1788-1857) en Heinrich Heine (1797-1856).

Brahms: liederen

Johannes Brahms heeft zijn leven lang liederen gecomponeerd: in totaal 194 sololiederen met pianobegeleiding, 45 koorcomposities en 33 liefdesliederen. Voor de meeste was er een concrete aanleiding. De koorliederen ontstaan wanneer hij koorleider is in Hamburg en Detmold en later dirigent van de Wiener Singverein. De sololiederen zijn bedoeld voor uitvoering in intieme kring. In contrast met zijn weelderige harmonische stijl in zijn instrumentale composities blinken Brahms’ liederen uit door eenvoud.

Hij kiest bij voorkeur teksten uit de rijke schat aan Duitse volksliederen. Het onvervalste lied is, zoals de componist in januari 1860 aan Clara Schumann schrijft, zijn ideaal: ‘Het lied slaat tegenwoordig een verkeerde koers in. Je moet je ideaal bewaren. Und das ist mir das Volkslied.’ Aan de meeste liederen van dit recital liggen volksachtige teksten ten grondslag, en daarnaast zijn er teksten van weinig bekende dichters zoals Klaus Groth (1819-1899) en Friedrich Hahn (1753-1779). In het zonnige ‘Es schauen die Blumen’ en in het bedaard-langzame ‘Mit vierzig Jahren’ heeft Brahms zich gestort op de gelauwerde dichters Heinrich Heine en Friedrich Rückert (1788-1866). Ze ontstaan, wellicht geen toeval, na Brahms’ verhuizing in 1872 naar de muziekstad Wenen waar hem nieuwe uitdagingen wachten. De relatief eenvoudige zettingen van de liederen op dit programma beantwoorden aan Brahms’ ideaal van eenvoud van de liedcompositie.

Schoeck: liederen

In het middelpunt van het oeuvre van Othmar Schoeck staan opera en zangcomposities. Na zijn studie in Zürich nam hij les bij Max Reger in Leipzig, die zijn muzikale stijl beslissend heeft beïnvloed. Je kunt Schoecks wollig-chromatische klanktaal als laatromantisch omschrijven. Alhoewel hij tot halverwege de twintigste eeuw leefde, spelen de vondsten van modernisten als Stravinsky en Schönberg in zijn werk – met uitzondering van enkele composities uit de jaren twintig – een meer marginale rol. In Schoecks talrijke liederen en liederencycli valt een voorliefde voor klassiek-­romantische dichters op.

In de bloemlezing van vandaag komen we gedichten van Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), Joseph von Eichendorff en Heinrich Heine tegen. Twee liederen zijn gebaseerd op teksten van Carl Spitteler (1845-1924) en Hermann Hesse (1877-1962), die beiden het romantische levensgevoel naar de nieuwe eeuw hebben overgeheveld. Eenzaamheid (‘Die Einsame’), het stil blijven staan in religieuze aandacht (‘Seh’ ich den Pilgrim’, ‘Bei der Kirche’) zijn de onderwerpen van Schoecks vandaag te horen liederen. In alle klinkt een toon van melancholie.

Schumann: Liederkreis

Robert Schumanns Liederkreis, opus 39 op gedichten van Joseph von Eichendorff behoort tot de mooiste liederencycli van de Romantiek. Schumanns rijk was de fantasie. Liszt schrijft: ‘Schumann heeft zich, voordat hij musicus werd, te veel in het rijk van de fantasie bewogen, heeft te vaak met vuur- en luchtgeesten verkeerd en (…) contact gehad met merkwaardige, onmogelijke wezens die aan het brein van E.Th.A. Hoffmann en Jean Paul zijn ontsproten, en heeft ook zijn kunst meegevoerd in deze regionen.’ De componist is het toonbeeld van de Duitse Romantiek. Geïnspireerd door de literatuur componeerde hij poëtische karakterstukken voor piano als Kinderszenen en Waldszenen, en liet hij in Kreisleriana en Carnaval romanfiguren optreden. Schumann, die in zijn jonge jaren een carrière als dichter niet uitsloot, slaagde erin zijn talenten te combineren: in zijn vele liederen bewijst hij zijn geprononceerde gevoel voor poëzie. In de Liederkreis versmelten de beeldende gedichten van Eichendorff met de klanken van Schumann op gelukkige en onnavolgbare wijze. In de twaalf liederen gaat het om vreemdheid, misleiding, nacht, eenzaamheid, Heimat.

Schumann schrijft aan zijn toekomstige bruid ­Clara, toentertijd nog Clara Wieck: ‘Der Eichendorff’sche Cyclus ist wohl mein aller Romantischstes und es steht viel von Dir darin, Du meine liebe theure Braut.’ Dit heeft ook concreet betrekking op de in tonen vertaalde letters e-h(b)-e (Ehe is het Duitse woord voor ‘huwelijk’) die de componist de liederen met de nummers 3, 5, 7 en 9 heeft binnengesmokkeld. De twaalfdelige cyclus doorloopt van fis klein naar Fis groot, de toonsoorten van de kwintencirkel. De afzonderlijke liederen beschrijven pittoreske landschappen en scènes. Met middelen als stijgende of dalende intervallen (nr. 5 ‘Mondnacht’, nr. 12 ‘Frühlingsnacht’), met bewogen, versteende (‘Auf einer Burg’, nr. 7) of chromatische (‘Zwielicht’, nr.10) klanken creēert Schumann prachtige stemmingsbeelden.