Eind achttiende en begin negentiende eeuw begon het strijktrio een populaire vorm van kamermuziek te worden. Wolfgang Amadeus Mozart schreef één strijktrio, KV 563 in Es groot, dat een inspiratiebron vormde voor de jonge Ludwig van Beethoven. Op jeugdige leeftijd voltooide hij er vijf in vier jaar. De laatste drie exemplaren, opus 9, waren geen lichtvoetige amusementsmuziek meer. Beethoven koos hier voor de traditionele vierdelige opbouw van symfonie en strijkkwartet. Het Strijktrio in c klein werd zijn laatste, daarna zou hij zich op het strijkkwartet concentreren. De toonsoort was geen willekeurige keuze. Veel van Beethovens meest dramatische en vernieuwende composities, zoals de Vijfde symfonie en de pianosonate ‘Pathétique’, hebben deze donkere toonsoort, die zich vooral leent voor gepassioneerde en ernstige muziek.

Met een duister en indringend motief van vier noten zetten de drie strijkers het eerste deel in, een rusteloos Allegro con spirito. Het vier-noten-motief duikt regelmatig op. Met veel energie, dynamische effecten en scherpe ritmes ontwikkelt zich een wereld van onrust en rumoer. Het tweede deel, Adagio con espressione, geschreven in een majeurtoonsoort, is een bron van rust en vrede en een en al schoonheid. Er ontspint zich een ontspannen duet tussen viool en altviool en alle drie de spelers laten zich horen in toespelingen op het thema. Maar met het korte en levendige Scherzo keren de rusteloosheid en het mineur van het begin terug. Een wat wispelturige Finale vol snelle triolen danst uiteindelijk weg naar een raadselachtig, verzoenend pianissimo C-majeur-slotakkoord.

De tevreden componist droeg zijn compositie op aan zijn beschermheer graaf Johann Georg Browne. In de opdracht schreef hij dat het hem voldoening schonk ‘om aan de eerste beschermheer van mijn muze het beste van mijn werken te presenteren’.

Jean Françaix was 21 en net afgestudeerd aan het conservatorium toen hij zijn enige strijktrio schreef. Als zoon van twee Franse musici ontwikkelde hij zich tot briljant pianist, die volgens zijn lerares Nadia Boulanger de slechtste piano in een kwaliteitsinstrument kon omtoveren. Maar componeren was voor hem het belangrijkste. Op zijn zesde wilde hij componist worden en op zijn tiende schreef hij de eerste van meer dan 200 composities in allerlei genres en stijlen. Zijn belangrijkste doel was zijn publiek te laten genieten en het niet lastig te vallen met al te moderne, atonale klanken. Muziek moest plezier verschaffen, was zijn uitgangspunt. En dat deed hij met veel speelsheid en humor in een tonale, neoklassieke, elegante en soms ironische stijl.

Muziek die vaak klinkt als een geanimeerde conversatie tussen verschillende instrumentale partijen. Kamermuziek was zijn echte passie, en het Strijktrio in C groot werd een energiek en lichtvoetig vierdelig werk in neoklassieke stijl met klassieke vormen. Het korte openingsdeel, Allegretto vivo, klinkt als een perpetuum mobile van drie strijkers die zich met hun gedempte instrumenten in één voortdurende beweging voortspoeden ron­dom melodische passages. In dezelfde onstuimige vaart beweegt het tweede deel zich voort, nu zonder dempers en in een vrije en verrassende harmonische taal die soms de draak lijken te steken met de conventie. Het derde deel is een oase van rust, waarin gedempte strijkers om beurten een lyrisch, ietwat treurig lied zingen. In het Rondo zijn we terug bij de vrolijke wereld van het begin. Onverwachte en contrasterende passages worden afgewisseld met een springerig dansend rondo-refrein.

De finale eindigt zachtjes met een pizzicato. Het bekende Trio Pasquier, waarvoor Françaix het werk componeerde, voerde het meer dan 1500 keer uit. Toch genoot deze vrolijke en charmante Fransman in eigen land tot zijn verdriet weinig bekendheid. Ooit schreef hij: ‘Ik leef in ballingschap in eigen land, gevoed vanuit het buitenland.’

Voor Beethoven een inspiratiebron, voor Françaix een idool, en toch schreef Wolfgang Amadeus Mozart maar één strijktrio, zij het van een imponerende omvang: dit was bepaald geen lichtvoetig vermaak, maar kamermuziek van het hoogste niveau dat de geschiedenis inging als het mooiste, meest volmaakte strijktrio ooit. De titel waaronder Mozart het werk op 27 september 1788 opnam in zijn werkencatalogus luidde: ‘Ein Di­vertimento a 1 Violino, 1 Viola, e ­Violoncello; di sei pezzi’. Een ­divertimento suggereert zorgeloze gezelschapsmuziek, bedoeld als galant tijdverdrijf.

De twee menuetten en de zesdeligheid passen daar ook goed bij. Dat het om serieuze ­kamermuziek gaat, klinkt al meteen door in het openingsallegro met zijn grote rijkdom aan thematisch materiaal gepresenteerd door drie volkomen gelijkwaardige spelers. Hierna volgen om en om twee langzame delen en twee menuetten. Het eerste langzame deel is een expressief en hartstochtelijk Adagio, dat getuigt van een gedurfde fantasie. De beide dansdelen omsluiten een tweede langzaam deel, een Andante, dat een van de mooiste variatiereeksen uit Mozarts oeuvre is. Het heeft een volksachtig thema dat wordt gevolgd door vier variaties, waarvan de laatste een door de altviool voorgedragen koraalachtige melodie is. Vooral de menuetten zorgen nog enigszins voor een divertimento-karakter. Het eerste is zwierig en opgewekt en het tweede met zijn twee contrasterende trio’s is wat statiger. Ook in het laatste, meeslepende allegro-deel klinkt een volksliedachtige melodie in swingende zesachtsten maat, hier verpakt als een refrein. Vermogende vrienden zijn belangrijk in de kunst.

Zo iemand was de textielkoopman Michael Puchberg, een logebroeder bij de vrijmetselaars, die Mozart in zijn laatste jaren meermalen financieel te hulp schoot. Naar wordt aangenomen is het Strijktrio in Es groot, dat in die zorgelijke jaren ontstond, voor deze bevriende vrijmetselaar geschreven. Mogelijk was het bedoeld om bij Puchberg thuis in huiselijke sfeer te worden uitgevoerd, met de componist op zijn lievelingsinstrument: de altviool.