Wat is een dirigent?

Een dirigent geeft de maat aan, wijst het orkest op details en is bovendien het artistieke geweten: hij draagt zorg voor de technisch goed afgewerkte uitvoering van de muziek en voor de samenhang en interpretatie. Bij een professioneel gezelschap ligt de nadruk op dit laatste. Het Latijnse woord dirigere betekent zoveel als rechtmaken, richten of (be)sturen. 

Een orkest is een levend instrument, bestaande uit veel verschillende karakters. Het is de taak van een dirigent om ‘al die mensen met hun instrumenten dienstbaar maken aan de muziek,’ aldus het standaardwerk Lehrbuch des Dirigierens (Hermann Scherchen, 1929 en nog steeds herdrukt).

Hoe werkt dirigeren?

De manier waarop een dirigent zijn armen en handen beweegt wordt de dirigeerslag of slag genoemd. 

De maat wordt aangegeven met de rechterhand – al dan niet met baton (stokje). Die gaat op de eerste tel naar beneden, en op de laatste tel van dezelfde maat gaat de beweging terug naar boven. Het tussenliggende slagpatroon verschilt per maatsoort en tempo. En vooral ook per persoon.

Een dirigent kan kiezen om de bewegingen precies op de tel te plaatsen, of ‘voor het orkest uit’ te dirigeren, waarbij musici meer tijd hebben om de aanwijzingen op te volgen.   

Een dirigent gebruikt zijn of haar linkerhand voor dynamische nuances, intentie en intensiteit, karakter, specifieke inzetten en ontelbare overige details. Die finesses brengt een dirigent ook over met lichaamstaal, gelaatsuitdrukkingen en – niet in het minst – de ogen.

Wat kenmerkt een goede dirigent?

Al hebben individuele orkestmusici geen dirigent nodig om goed te spelen, een orkest als geheel gaat er wel beter van klinken.

Een dirigent zonder orkest is als een generaal zonder leger. Maar absolute macht is van vroeger tijden; tegenwoordig moet hij – en steeds vaker ook zij – het hebben van charisma en soevereiniteit.

Welke soorten dirigenten bestaan er? 

Professionele orkesten werken meestal met een vaste chef-dirigent, die meerdere programma’s per seizoen leidt en de artistieke koers van een orkest mede bepaalt. Daarnaast werken orkesten met gastdirigenten. Een assistent-dirigent is meestal een dirigent in opleiding, die de chef assisteert. In veel landen heeft een chef-dirigent tevens een bestuurlijke functie (music director, directeur musical).

Koren hebben ook vaste dirigenten. Bij een orkestwerk met koor is het gebruikelijk dat een koordirigent de instudering van het koor voor zijn of haar rekening neemt, alvorens de dienstdoende dirigent van het orkest het overneemt voor de gezamenlijke repetities en het concert.

Trivia

• Dirigeren kan levensgevaarlijk zijn. Jean-Baptiste Lully (1632-1687) leidde zijn orkest door met een staf de maat te bonken op de grond. Hij ramde zijn voet, de wond raakte ontstoken, hij stierf.
• Veel componisten verdien(d)en hun brood met dirigeren. Zo ook bijvoorbeeld Gustav Mahler, die lange tijd muziekdirecteur was van de Wiener Hofoper; componeren deed hij in de zomervakanties.