Componist Bernd Richard Deutsch: ‘In mijn hoofd betreed ik heel vaak schilderijen’

Bernd Richard Deutsch staat me te woord vanuit zijn met boeken en mappen volgepakte werkkamer in Wenen. Een stuk zuidelijker, in het Italiaanse Triëst, heeft hij nóg zo’n ruimte, ongeveer hetzelfde ingericht. ‘Al heel lang werk ik het halve jaar in Oostenrijk, en de andere helft in Italië. Daar zit ik driehonderd meter van de zee af, wat natuurlijk geweldig is. Het drukke stadsleven past niet bij me. Ik heb rust nodig.’ En die twee vertrouwde werkkamers, waar niemand hem stoort: ‘Anders kan ik niet schrijven. Ik ben niet iemand die al wandelend, of zittend op een terras, noten schetst.’

Om nog maar eens een romantisch beeld van de componist te doorbreken: het is lang geleden dat Deutsch werk maakte puur en alleen uit innerlijke noodzaak. De veelvuldig prijswinnaar is sinds 2018 fellow composer bij The Cleveland Orchestra en schrijft daarnaast opdrachtwerken voor uiteenlopende partijen als cellist Johannes Moser, het Mozarteumorchester Salzburg en Ensemble Modern. ‘Een luxepositie! Het is soms wel vreemd hoor. Muzikale samenwerkingspartners vinden het niet aantrekkelijk iets uit te voeren dat ‘je al hebt liggen’. Misschien zou ik het gewoon niet moeten vertellen.’

‘Ik las dat Gustav Klimt nogal op zichzelf was, net als ik.’

Phantasma, Deutsch’ nieuwe orkestwerk, ontstond in 2020 als opdracht voor een aantal orkesten, waaronder het Concertgebouworkest. De wereldpremière zou plaatsvinden in Amsterdam, als onderdeel van een programma rond de kunstschilder Gustav Klimt (1862-1918). ‘Maar toen kwam de lockdown. Mijn stad Wenen is sterk verbonden aan Klimt. Ik had ook al ooit de villa bezocht waar hij zijn atelier had. In een van zijn biografieën las ik dat hij nogal op zichzelf was, net als ik. Wie zijn atelier wilde betreden, moest in een bepaald ritme op de deur kloppen. Een code. Als die niet juist was, deed Klimt niet open.’

In een brief had een bekende van Klimt dit signaal genoteerd. Dat leverde Deutsch de start van Phantasma op. ‘Een signaalritme, waarmee we gezamenlijk de studio betreden. Daar is dan de man zelf, maar vooral zijn werk. In mijn hoofd betreed ik heel vaak schilderijen, dat is een natuurlijk iets voor mij. Ik nodig met mijn muziek de luisteraars uit hetzelfde te doen.’

Klimts werk levert bij Deutsch zelf gemengde gevoelens op. ‘Het is technisch perfect, hij heeft een unieke beeldtaal, alles is bovendien heel sierlijk. Maar anders dan bij zijn goede vriend Egon Schiele – de twee hebben elkaar sterk beïnvloed – ontbreekt het drama, het conflict.’ Maar niet overal. ‘Uiteindelijk vond ik de Klimt die ik zocht in het beroemde Beethovenfries. Een drieluik dat vol schoonheid zit, maar ook weerstand daartegen bevat.’

Voor het Beethovenfries liet Klimt zich leiden door de woorden die componist Richard Wagner wijdde aan de Negende symfonie van zijn beroemde voorganger. Die gaan over de zoektocht naar geluk en schoonheid, maar ook over de ‘vijandige krachten’ die daarvoor overwonnen moeten worden. De chaos en het lijden die wij, of in elk geval de kunsten, moedig aan moeten gaan, om uiteindelijk de wereld mooier te maken.

Phantasma verklankt dit alles in ongeveer dertien intense minuten. ‘Er gebeurt veel tegelijk, en er zijn veel texturen door elkaar. Net als in de schilderwerken. Ook alle versieringen heb ik geprobeerd te vertalen, én de kleur goud, die zo belangrijk is in Klimts werk. Ik heb gezocht naar een akkoord, een harmonie die het idee van goud benadert. Aan het eind, als we een extatisch drama hebben doorleefd, is daar weer het klopsignaal. Zoals bij een slaap waaruit je wakker wordt omdat je iets hoort dat zowel in je droom als in het echt plaatsvindt. De sfeer van het begin keert terug, maar in totaal veranderde vorm. Wat betekent het nu? Ik ben benieuwd hoe de luisteraar dat ervaart.’

‘Componist zijn is iets vreemds, mijn werk bestaat eigenlijk niet als het niet uitgevoerd wordt.’

Ons gesprek wordt onderbroken. Het is bijna ongeloofwaardig, maar er klopt iemand op de deur. Deutsch verdwijnt even op de gang. Wimpelt hij de bezoeker af? Er wordt in elk geval geen woord aan gewijd. ‘Ik ben niet iemand die twee dingen tegelijk kan. Ook niet als componist: ik werk nooit aan twee stukken tegelijk. Ik moet een compositie echt leven.’ Dat mag Deutsch binnenkort eindelijk weer doen. Na de covidjaren, die hij moeizaam vond – ‘ik ervoer ze als benauwend, kon niet goed schrijven’ – gaat hij dit najaar met Phantasma langs verschillende orkesten in Bamberg, Frankfurt, Liverpool en Cleveland.

En natuurlijk Amsterdam, waar hij voor het eerst zal samenwerken met het Concertgebouworkest en dirigent Gianandrea Noseda. ‘Een beetje als een trotse vader die met zijn kind meereist. Componist zijn is iets vreemds. Als je een boek schrijft, heb je op een gegeven moment een fysiek product. Iedereen kan het lezen. Maar mijn werk bestaat eigenlijk niet op alle momenten dat het niet uitgevoerd wordt. Het is heel vluchtig. Een minuut later is het weg. Dat maakt melancholiek, maar zorgt ook dat ik altijd vooruit kijk.’