In de periode van het Classicisme en de Romantiek gold het strijkkwartet als de hoogste en meest oprechte kunst. Binnen strakke, klassieke regels en een eenvoudig basisprincipe van vier evenwaardige stemmen blijven componisten tot in de 21ste eeuw hun technisch vakmanschap demonstreren en alle registers bespelen, van toegankelijke ontspanningsmuziek tot persoonlijke ontboezemingen en donkere lagen van het menselijk bestaan.

Toen hij zestien was, zette Franz Schubert een belangrijke stap in zijn ontwikkeling met een eerste deel voor een kwartet in c klein, nu bekend als Quartettsatz (‘Kwartetdeel’). Met deze muziek, rijper en intenser dan zijn vorige pogingen, gaf hij blijk van zijn groeiend vakmanschap. De publicatie liet vijftig jaar, tot 1870, op zich wachten. De reden waarom het bij dit ene deel bleef, is even vaag als overbodig. Wat vaststaat, is dat Schubert op de drempel van de volwassenheid een feilloos werkstuk heeft afgeleverd. Het reliëf van de thema’s is van een instinctieve schoonheid. Het hele verloop, de groei en de ontwikkeling spreken zonder omwegen tot elk oor dat zich rechtstreeks met het hart verbindt.

De uit Rotterdam afkomstige John Borstlap focuste al vroeg in zijn carrière op een tonaal en klassiek-romantisch stijlidioom zoals het werd vastgelegd door de grote meesters uit de Duitse muziektraditie. Borstlap breidde zijn interesse ook uit naar neoklassieke tendensen in de moderne architectuur en schilderkunst; naast zijn muzikale opleiding studeerde hij kunstgeschiedenis, psychologie en filosofie. Hij is auteur van diverse artikelen en boeken waarin hij kernvragen rond traditie en vernieuwing behandelt in een brede culturele context. In zijn composities stelt hij esthetische integriteit en een heldere structuur voorop. Daarbij dienen vorm en expressie in essentie hetzelfde doel. De zogenoemde ‘klassieke’ benadering van Borstlap wil geen stagnatie in het verleden noch een verzet tegen moderniteit zijn, maar geeft ruimte aan velerlei stijlen en benaderingen om de gevestigde genres te ‘herbronnen’. In zijn vijfdelige strijkkwartet Traum, Lenz, Verwandlung (‘Droom, lente, gedaanteverwisseling’) keert Borstlap terug naar de Weense klassieke vormregels. Daartoe verzoent hij tonaliteit met chromatiek en zwevende toonsoorten. Het resultaat is een veelkleurig tapijt waarin meerdere elementen verweven zijn, daarmee een nieuwe betekenis gevend aan de klassieke compositievorm die het strijkkwartet in wezen is.
Traum, Lenz, Verwandlung is geschreven vanuit de gedachte dat een muziek­taal – net als een gewone taal – een inhoud wil overbrengen. Dit kwartet wil een psychologisch proces uitbeelden van ontwaken, voorjaar, en een geleidelijke ontwikkeling die de thema’s gaandeweg verandert en er een nieuwe betekenis aan geeft.

Gabriela Ortiz, dit seizoen composer in residence van Het Concertgebouw, verenigt elementen uit zowel de Mexicaanse volksmuziek, waarmee ze is opgegroeid, en uit de canon van de westerse klassieke muziek, die ze zich tijdens haar studies in Londen eigen maakte. De manier waarop haar sociale en culturele afkomst haar creativiteit stuurt, herkent ze ook in de fotografie van haar landgenote Graciela Iturbide. Mujer Ángel (‘Vrouw-Engel’) is Ortiz’ muzikale antwoord op een gelijknamige iconische foto van Iturbide uit 1978. Het beeld van een Seri-vrouw (de Seri of Comcaac zijn een nomadisch volk uit de Sonora-woestijn), die een draagbare radio vasthoudt, symboliseert het contrast tussen diepgewortelde traditie en moderniteit. In dit recente strijkkwartet (de wereldpremiè­re was in maart 2025, in Madrid door het Attacca Quartet) ‘vertaalt’ Ortiz de fragiliteit van het menselijk bestaan tegenover de grootsheid van de natuur. In het eerste deel (‘Zij die leven in de wind’) evoceren ijle strijkklanken het zand, de wind en de zee. Het tweede deel (‘Zand-vrouw’) bezingt de kracht en de intimiteit van de Seri-vrouwen en is geïnspireerd op een originele melodie uit de Seri-cultuur. De vluchtigheid van het moment en de intuïtie van de artiest krijgen gestalte in een beweeglijk slotdeel. De titel, ‘De snelheid van de optiek’, maakt de toehoorder bewust van de aanwezigheid van de camera en van de fotograaf maar ook van de magie die in een kortstondig moment vervat zit.

Mujer Ángel; door Graciela Iturbide, 1978

De faam van Jan Pieterszoon Sweelinck als organist, pedagoog en componist reikte in de nadagen van de Renaissance tot ver over de landsgrenzen. Gezien de tijd waarin polyfone vocale muziek nog de maatstaf van het repertoire uitmaakte (van het strijkkwartet als genre was nog lang geen sprake) en het calvinisme het orgel uit de Nederlandse kerken wilde bannen, bestaat het grootste gedeelte van Sweelincks overgeleverde oeuvre uit a cappella koormuziek. Van zijn vierstemmige canons blijft vooral het Miserere mei, Domine regelmatig uitgevoerd – door zowel school- en amateurkoren als professionele ensembles. In de instrumentale versie voor vier strijkers wordt de meerstemmige perfectie tussen sopraan, alt, tenor en bas in de verf gezet. Deze vier hoofd­registers van de menselijke stem zouden later hun natuurlijke verlengstuk vinden in de klassieke kwartetvorm zoals we die vandaag nog steeds kennen.

Het strijkkwartet ‘Der Tod und das Mädchen’ ontstond in 1826, twee jaar voor Schuberts overlijden. Met de doodsgedachte als centraal thema wisselen koortsachtige passages af met momenten van angst, verleiding of van een smeken om genade. Het Allegro begint met een motief dat soms vergeleken wordt met dat van de Vijfde symfonie van Ludwig van Beethoven. Een stoutmoedig ritmisch idee evolueert tot een soort fanfare, maar in de coda verschijnt opnieuw de dood ten tonele. Het beroemde Andante citeert als thema een passage uit het lied Der Tod und das Mädchen dat Schubert in 1817 gecomponeerd had en dat de bijnaam van dit kwartet verklaart. Het thema wordt in vijf afwisselende variaties behandeld. Opmerkelijk is dat de liedmelodie niet enkel de leidraad vormt voor het Andante, maar elk kwartetdeel beroert in een soort cyclische gedachtegang. Een huppelend Scherzo introduceert een levendige wederopstanding; het trio verloopt in een paradijselijke ­atmosfeer. De finale is een Presto met twee thema’s: het ene is een dansliedje, het andere een triomfzang. Beide lijken alle zinspelingen op de dood te verjagen. Maar na een briljante climax besluit het werk met een coda waarin abrupt de mineurtoonsoort wordt hernomen. De conclusie is tegelijk tumultueus en tragisch.