Met muziek van George Gershwin onder leiding van diens stadgenoot Alan Gilbert zoomt het Concertgebouworkest in op New York, een stad waar het Concertgebouworkest van oudsher een band mee heeft. Sinds 1954 heeft het orkest er 58 keer opgetreden. Amsterdam en New York delen een rijke Mahler-traditie; Gustav Mahler was zelfs korte tijd chef-dirigent van de New York Philharmonic. Onder zijn opvolgers vinden we zijn grootste Amerikaanse pleitbezorger, Leonard Bernstein, die een belangrijke rol vervulde bij de carrièreswitch van de Amsterdammer Jaap van Zweden: in de jaren 1990 verruilde de toenmalige concertmeester van het Concertgebouworkest zijn viool voor de baton. Nu Van Zweden chef-dirigent is van de New York Philharmonic, treedt deze in de voetsporen van Alan Gilbert, de geboren New Yorker die dit programma leidt.

New York en George Gershwin

Er is geen stad ter wereld waar zo veel muziekstijlen dwars door elkaar lopen als New York. Immigranten van over de hele wereld namen hun muziektradities mee en ontwikkelden die verder – van Engelse en Ierse folk tot joodse liederen, van belcanto tot Afrikaanse muziekstijlen waaruit zich gospel, blues en jazz ontwikkelden. In het dynamische en caleidoscopische New York sijpelden al die invloeden gedurende de twintigste eeuw de klassieke muziek in.

Aan het begin van die eeuw klitten in Manhattan tientallen commerciële muziekuitgeverijen samen onder de naam Tin Pan Alley. Daar werkte George Gershwin, een jonge joodse songplugger van Russisch-Litouwse afkomst. Nadat hij – mede dankzij de beroemde Broadway-zanger Al Jolson - een grote hit had gescoord met Swanee, klom Gershwin op tot een veelgevraagd songwriter. In 1924 verraste hij de muziekwereld met Rhapsody in Blue, de eerste geslaagde mix van jazz en klassieke muziek. Vanaf dat moment zijn de klassieke muziek, die traditioneel klinkt in het deel van Manhattan dat we ‘uptown’ noemen, en de vele pop-, latin- en jazz-stijlen die zich vooral ‘downtown’ ontwikkelden, steeds meer door elkaar gaan lopen.

Cuban Overture

Na Rhapsody in Blue reeg Gershwin de Broadway-successen aaneen, en met onder meer het Pianoconcert in F groot en An American in Paris op zijn cv kon hij zich al gauw een gearriveerd componist noemen. Toch knaagde het. Hij was origineel en creatief, maar miste techniek, met name op het gebied van contrapunt en orkestratie. In Parijs had hij Nadia Boulanger en Maurice Ravel om compositielessen gevraagd, maar beiden hadden hem afgewezen omdat het ten koste zou gaan van zijn unieke stijl. In 1932 vond hij in New York een leraar in de Russische componist en wiskundeleraar Joseph Schillinger. Diens theoretische en mathematische benadering, met lessen als ‘Ritmische groepen als resultaat van de interferentie van verschillende gesynchroniseerde periodiciteiten’, had gelukkig geen verdorrend effect op Gershwins stijl. Dat blijkt uit het eerste werk dat hij schreef onder invloed van zijn docent, de Cuban Overture. Deze rumba, waarin de slagwerkers Cubaanse instrumenten bespelen, was geïnspireerd door een korte trip naar Havana: ‘Ik heb geprobeerd de Cubaanse ritmes met mijn eigen thematische materiaal te combineren.’

De eerste uitvoering vond plaats in het New Yorkse Lewisohn Stadium, een atletiekstadion, voor een uitzinnig 18.000-koppig publiek. Gershwin noemde het ‘de meest opwindende avond die ik ooit heb beleefd’.

Catfish Row

Wordt Porgy and Bess (1935) tegenwoordig beschouwd als een baanbrekende opera, tijdens Gershwins leven was het geen succes. De componist overspeelde zijn hand, was de teneur. Misschien was zijn eis dat alle belangrijke rollen moesten worden gezongen door gekleurde acteurs nog iets te radicaal. Na de teleurstellende première in New York vonden nog enkele uitvoeringen plaats. In Washington DC waren Afro-Amerikanen aanvankelijk niet welkom in het publiek. Omdat hoofdrolspeler Todd Duncan weigerde onder die condities op te treden, werd er een uitzondering gemaakt – voor het eerst was een gemengd publiek welkom in het National Theatre.

De symfonische suite die Gershwin samenstelde uit zijn opera had meer succes. De componist dirigeerde tot aan zijn voortijdige dood alle uitvoeringen zelf, daarna raakte ze in de vergetelheid. Pas in 1958 werd het werk teruggevonden door de secretaresse van Gershwins broer Ira, waarop deze de suite publiceerde onder de naam Catfish Row, om verwarring te vermijden met de al bestaande suite uit Porgy and Bess van Robert Russell Bennett. Gershwins eigen suite toont aan hoe hij zich onder de vleugels van Joseph Schillinger had bekwaamd in compositie en orkestratie: de manier waarop de zwoele melodie van Summertime van het ene instrument naar het andere dwarrelt, of het orkest dromerig door Bess, You Is My Woman Now danst is meesterlijk.

Rhapsody in Blue

In januari 1924 publiceerde de New York Tribune een aankondiging van een concert met nieuwe Amerikaanse muziek. Paul Whiteman zou er met zijn bigband onder meer een nieuw stuk van Gershwin spelen. Die wist van niets, en zat tot over zijn oren in een musical met een strakke deadline. Bij navraag probeerde Whiteman hem toch over te halen: Gershwin hoefde alleen de pianopartij te leveren, Whitemans vaste arrangeur Ferde Grofé zorgde voor de orkestratie.

Zo ontstond binnen enkele dagen Rhapsody in Blue, een pianoconcert en rapsodie in één. Dat het werk met zijn zwoele jazzthema’s en swingende ritmes binnen een losse klassieke opzet iets bijzonders was, zoemde al gauw rond. Tijdens de première op 12 februari 1924, waarbij de 25-jarige Gershwin zelf de pianosolo speelde, was de New Yorkse Aeolian Hall dan ook afgeladen. In het publiek bevonden zich onder anderen de componist/pianist Serge Rachmaninoff, de violist Fritz Kreisler en de dirigent Leopold Stokowski. Gershwins Rhapsody in Blue is nog altijd een van de meest populaire werken van de twintigste eeuw en wordt doorgaans uitgevoerd in de orkestversie die Grofé in 1942 vervaardigde.

Lees ook het achtergrondverhaal 'New York: de stad die altijd stroomt'