Wat is contrapunt?

Wat betekent contrapunt?

Contrapunt is een compositietechniek voor meerstemmige muziek, met vuistregels voor het combineren van verschillende melodische lijnen of 'stemmen'. Deze regels werden gangbaar in de renaissance en zijn steeds verder uitgebreid tot aan 1750. Johann Sebastian Bach is een van de beroemdste 'meesters' in het contrapunt.

Volgens het contrapunt moeten de individuele stemmen een volwaardige melodie hebben en soepel verlopen. Maar ook de samenklank van de verschillende stemmen moet goed zijn. In de loop der geschiedenis zijn de regels voor het schrijven van contrapunt voortdurend bijgesteld. Soms lag de nadruk op de verticale (harmonische) structuur en dan weer op de horizontale (melodische) beweging.

Waar komt contrapunt vandaan?

Contrapunt is een samenvoeging van het Latijnse contra, ‘tegen’ en punctum ‘punt’. Het oorspronkelijke punctus contra punctum betekent dus ‘punt tegen punt’ ofwel 'noot tegen noot'.

Die uitdrukking duikt voor het eerst op in een tractaat van Petrus dictus Palma Ociosa uit 1336. De praktijk van het gelijktijdig laten klinken van meerdere melodische lijnen was echter al eeuwenlang gangbaar.

In geschriften uit de negende eeuw wordt meerstemmigheid aangeduid als organum: de tegenstem ‘schaduwde’ een melodie op een vaste toonsafstand (bijvoorbeeld een kwint). Voorbeelden uit de elfde en twaalfde eeuw laten al een grotere melodische onafhankelijkheid van de tegenstemmen zien. De stemmen maken dan ook tegenbewegingen en zijn ritmische zelfstandiger.

Door al deze vrijheden ontstaan er in de meerstemmige muziek steeds meer verschillende soorten samenklanken, en zien theoretici zich genoodzaakt meer regels op te stellen voor het gebruik hiervan. De periode 1650-1750 kan wel de ‘Gouden Eeuw van het Contrapunt’ worden genoemd, met een absoluut hoogtepunt in het werk van Bach. Geen enkele contrapuntische techniek (zoals imitatie, fuga, canon) kende voor hem nog geheimen.

Wat zijn de regels van contrapunt?

De regels van contrapunt verschillen per periode, en ook het ritme van de verschillende stemmen heeft invloed op wat wel en niet mag. Grofweg moeten de verschillende melodieën aan de volgende regels voldoen:

• De tonica of grondtoon van de melodie mag alleen worden bereikt met een secunde (zie 'interval')
• Onlogische sprongen in de melodie zijn niet toegestaan. Een grote sprong moet gevolgd worden door een loopje naar beneden.
• Als de ene stem een sprong maakt, kan de andere stem dat beter niet doen
• Een tritonus moet altijd vermeden worden
• De melodielijn moet een climax of hoogtepunt hebben

De samenklank moet ook aan regels voldoen:

• Aan het begin en einde moeten de twee stemmen perfect consonant zijn, alleen de intervallen prime, kwint en octaaf zijn toegestaan
• De stemmen moeten het liefst in tegengestelde richting bewegen
• De prime, de kwint en het octaaf mogen alleen vanuit tegengestelde richting bereikt worden
• Tussen twee stemmen mag de afstand niet meer dan een decime zijn (tien toonladder-eigen tonen)
• De baslijn is altijd het uitgangspunt voor de compositie