Felix Mendelssohn was zestien toen hij zijn Octet in Es groot voor strijkers componeerde, allang niet meer zijn eerste compositie. Zijn vader had eerder dat jaar een paleisje gekocht in een buitenwijk van Berlijn. Het huis was groot genoeg om belangrijke gasten in stijl te ontvangen. Een perfecte plek om zijn wonderkinderen Felix en Fanny hun muzikaal talent verder te laten ontwikkelen; concerten op zondagmiddag met grotere ensembles waren geen enkel probleem.

Maar eerst moest het huis grondig verbouwd worden en het gezin woonde zo lang in een zomerhuis op het terrein. Toen Felix zich in de nazomer van 1825 in die tijdelijke woning aan zijn Octet zette, had hij al een aantal strijkerssymfonieën gecomponeerd, waarin hij zich bekwaamd had in contrapunt met zes stemmen tegelijk. In het octet hebben de acht strijkers eigen, gelijkwaardige stemmen, culminerend in een achtstemmig fugato. En toch klinkt het niet gekunsteld of ingewikkeld, eerder lichtvoetig.

‘Je bent bijna geneigd om een bezemsteel te pakken’

Dat heeft zeker ook met zijn inspiratiebron voor het Scherzo te maken: de droom van de Walpurgisnacht uit Goethe’s Faust. Dit verhaal zou pas enkele jaren later gepubliceerd worden, maar de oude dichter en de jonge componist waren goed bevriend. In de zomer was hij nog op bezoek geweest bij Goethe in Weimar. In de Walpurgisnacht figureert naast elfenkoning Oberon en zijn vrouw Titania een kapelmeester die een orkest van insecten en kleine beestjes leidt. Zus Fanny schreef over de muziek: ‘Je voelt je zo dicht bij de wereld van de geesten, weggedragen door de lucht, je bent bijna geneigd om een bezemsteel te pakken en de luchtprocessie te volgen. Aan het eind vliegt de eerste viool zo licht als een veertje en dan… is alles verdwenen.’

In 1910 speelde George Enescu als violist en pianist eigen composities in de Kleine Zaal van Het Concertgebouw. De Frans-Roemeense virtuoos verblufte het publiek met zijn spel en de kenners met zijn gevoelige composities. Een jaar later speelde hij voor het eerst met het Concertgebouworkest het Vioolconcert van Brahms onder Willem Mengelberg, later speelde hij Bach en Schumann onder leiding van Pierre Monteux en Mozart onder Eduard van Beinum. Zijn veelzijdigheid had voordelen; na zijn optreden als violist verruilde hij in hetzelfde concert de strijkstok voor de baton en dirigeerde hij zijn eigen orkestwerken, ook bij het Concertgebouworkest. Vooral de Roemeense rapsodie was populair. Nadeel was dat Enescu door velen gezien werd als de beroemde violist die ook wel eens wat componeerde en dan voornamelijk aardige Roemeense volksdeuntjes. Zijn bescheiden natuur, wars van zelfpromotie, zorgde ervoor dat dit beeld zich hardnekkig vastzette.

Onterecht, want hij componeerde al op zijn vijfde en werd als zevenjarige aangenomen op het conservatorium in Wenen, waar hij compositieles had van Robert Fuchs. Als jongetje van acht vertrok hij – met diploma op zak – naar Parijs, waar hij les nam bij Massenet en Fauré. Contrapunt en fuga studeerde hij bij de oude Franse meester André Gédalge. Op zijn achttiende schreef Enescu een meesterproef in een volkomen eigen stijl, zijn Octet voor strijkers. Alles kwam samen in dit werk dat overloopt van jeugdige energie: zijn Roemeense liefde voor de melodie, de Weense late Romantiek, de Franse elegantie en zijn gedegen opleiding in het contrapunt. Het Octet opent met een lange melodie door zeven van de acht strijkers samen gespeeld, die erg doet denken aan een doina, een Roemeense geïmproviseerde melodie in een vrij ritme en met veel versieringen. Voor Enescu was de melodie de essentie van muziek en het allermooist vond hij de stapeling van verschillende melodieën. Als tiener was hij complexe vormen al volledig meester.

Het vierdelige Octet volgt in zijn geheel de sonatevorm, met de expositie in het eerste deel, de doorwerking in het tweede en derde deel en de reprise in het wervelende laatste deel. Net als bij Mendelssohn komen alle eerdere melodieën daar terug in een geraffineerd weefsel. ­Gédalge was bijzonder trots op zijn oud-leerling en zorgde ervoor dat het Octet gepubliceerd werd. Als dank droeg Enescu het werk aan hem op. De eerste uitvoering liet langer op zich wachten. Het viel niet mee om met acht uitstekende musici voldoende repetitietijd vrij te maken. Bij de première in 1909 konden de twee kwartetten die zich eraan waagden niet zonder Enescu als dirigent.