‘Er zit veel van jou in deze liedcyclus,’ schreef Schumann aan Clara over zijn Liederkreis opus 39, op teksten van Josef von Eichendorff (1788-1857), en: ‘Het is absoluut mijn meest romantische [cyclus] tot dusver.’ Na een jarenlange strijd met de vader van Clara Wieck kon de componist in september 1840 eindelijk trouwen met zijn jongere geliefde: Clara was meerderjarig geworden. In april van dat jaar hadden Robert en zij een aantal gelukkige weken doorgebracht in Berlijn, waarop weldra de creatie volgde van de Eichendorff-cyclus. Deze maakt deel uit van de rijke oogst uit Schumanns ‘jaar van de liederen’.

De samenhang van de cyclus ligt – behalve in de keuze voor één dichter – daarin dat alle liederen een specifieke scène, jaargetijde, dag, nacht of situa-tie verbeelden. In der Fremde wordt in Eichendorffs verhaal Viel Lärmen um Nichts gezongen door Julie, die zichzelf op de gitaar begeleidt; gebroken piano-akkoorden suggereren bliksemflitsen met felle accenten op de hoogste noten. 

In het liefdeslied Intermezzo zet de zangstem in op een van de zogeheten ‘Clara-thema’s’, niet verbazingwekkend gezien de recente gebeurtenissen in Schumanns leven. Na de Lorelei-ballade Waldesgespräch en het introverte Die Stille volgt Mondnacht – de ‘kus’ tussen hemel en aarde wordt gesymboliseerd door de lage en hoge tonen waarmee de piano het lied begint. In Schöne Fremde klinkt de invloed van de door Schumann bewonderde Felix Mendelssohn door. Auf einer Burg is een middeleeuws tafereel, met zijn modaal aandoende tonaliteit en zijn statige beweging.

Via het rusteloze In der Fremde en het introspectieve Wehmut komen we weer aan bij een scène uit een verhaal van Eichendorff (Ahnung und Gegenwart), Zwielicht – in het bos waarschuwt een geheimzinnige stem voor ontrouw en valse vriendschap. Ook hier zet de piano de toon: de schemering valt in, geschilderd door een dalende beweging in de rechterhand, eindigend in donkere basklanken. Na het quasi-vrolijke Im Walde besluit het extatische Frühlingsnacht de cyclus met de tri­omfantelijke uitroep ‘Sie ist deine, sie ist dein!’ Ook op een tekst van Eichendorff is Der Einsiedler uit Drei Gesänge, opus 83 van tien jaar later. Een kluizenaar neemt afscheid van de wereld, in afwachting van ‘das ewige Morgenrot’.

Net als Robert Schumann voerde Johannes Brahms de emancipatie van de pianopartij in het lied verder door. Vanaf september 1853 raakte hij hecht bevriend met Robert en Clara, die toen in Düsseldorf woonden. Clara zou als pianiste veel van zijn werken uitvoeren. Ook na de dood van Robert bleef er een nauwe band tussen haar en de jongere componist. Hoe ver hun relatie ging, is onbekend. Wel schreef Brahms haar in 1876: ‘Ik hou meer van jou dan van mijzelf, of van wie of wat ook ter wereld.’

‘Ik hou meer van jou dan van mijzelf, of van wie of wat ook ter wereld’, schreef Brahms aan Clara

Na het voltooien van de Vier ernste Gesänge, opus 121 (1896), merkte Brahms ironisch op: ‘Die heb ik mijzelf op mijn verjaardag cadeau gedaan.’ Hij wist toen nog niet dat hij binnen een jaar zou sterven aan leverkanker. Mogelijk hadden Clara’s ziekte en dood (in mei) gezorgd voor een eerste aanzet tot deze zeer persoonlijk getinte liederen, waarvan Brahms niet wilde dat ze voor publiek werden uitgevoerd.

Hoewel hij geen belijdend christen was, liet hij zich hier inspireren door de Bijbel; de thema’s zijn vergankelijkheid en naastenliefde. ‘Denn es gehet dem Menschen wie dem Vieh’ (Prediker 3: 19-22) opent met een langzaam zwoegende beweging als van ossen voor een ploeg, begeleid door sombere klokken.

Snellere passages maken het vluchtige van het leven hoorbaar. In Ich wandte mich... benijdt de Prediker (4: 1-3) zowel de doden als degenen die nog niet leven in het aardse tranendal. O Tod, wie bitter bist du (Jezus Sirach 41: 1-2) begint in mineur vanwege de bitterheid van de dood voor wie het goed heeft in het leven, overgaand in majeur bij de overweging hoe weldadig de dood kan zijn als verlossing uit het lijden. Voor Wenn ich mit Menschen- und mit Engelszungen redete (I Korintiërs 13: 1-3 en 12-13), met Paulus’ beroemde woorden over Geloof, Hoop en Liefde, maakte Brahms gebruik van brokstukken bestaand muzikaal materiaal, meesterlijk samengevoegd tot een gave eenheid.

Als een van de negen Lieder und Gesänge, opus 32 – een belangrijke mijlpaal in Brahms’ individuele ontwikkeling als liedcomponist – was in 1864 het lyrische liefdeslied Wie bist du, meine Königin ontstaan, op verzen van de veertiende-eeuwse Perzische dichter-mysticus Hafiz, vertaald door Georg Friedrich Daumer. Elk couplet eindigt met het woord ‘wonnevoll’ (‘gelukzalig’).

Het serene en diepzinnige Feldeinsamkeit (Hermann Allmers) uit Sechs Lieder, opus 86, Sommerabend en Mondenschein (beide Heinrich Heine) uit Sechs Lieder, opus 85, en Die Mainacht (Ludwig Hölty) uit Vier Gesänge, opus 43 behoren tot Brahms’ meest geliefde liederen.