‘We delen een grote liefde voor Slavische liederen’, zo verklaart pianist Thomas Beijer dit programma met mezzosopraan Barbara Kozelj. ‘Ze etaleren een soort naïviteit, bijna op het clichématige af, maar er zit altijd een twist in waardoor het veel grootser wordt dan het in eerste instantie lijkt. Ik heb er nooit helemaal mijn vinger op kunnen leggen.’

Desondanks kruipt Beijer in de huid van de Slavische componisten en klinken naast werk van Janáček, Dvořák, Rachmaninoff en Chopin onder de titel Onbestemde aarde zijn eigen, splinternieuwe Sloveense liederen.

Tsjaikovski

De reis door de Oost-Europese naïviteit en melancholie in de liedkunst begint bij Pjotr Tsjaikovski. Zijn liederen vormen niet het bekendste onderdeel van zijn oeuvre, maar hij schreef er meer dan honderd, die hij zelf vatte onder de verzamelnaam ‘romances’. Slechts Net, tol’ka tot, kto znal (‘Niemand behalve het eenzame hart’) - het Mignonlied Nur wer die Sehnsucht kennt van Goethe - is door de schitterende melodie uitgegroeid tot een evergreen.

Maar ook de andere romances, zoals Moj genij, moj angel, moj drug (‘Mijn genie, mijn engel, mijn vriend’), onderscheiden zich door de melodische gaven en emotionele uitdrukkingskracht van de componist.

Janáček

Leoš Janáček maakte pas na zijn vijftigste jaar werkelijk furore in Europa met zijn op volksmuziek en de Tsjechische spraak ­gebaseerde muziek. Toch legde hij de basis voor dat succes al veel eerder. Net als ­Antonín Dvořák en Bedřich Smetana verdiepte hij zich terdege in volks­muziek. Zo verzamelde hij vele Moravische volksliederen die hij in hun pure vorm registreerde.

‘Die laatste paar zinnen zijn vaak een mokerslag’

Uiteindelijk voegde hij er een geheel eigen piano­begeleiding aan toe. Het zijn liederen met eenvoudige teksten en een dramatische draai aan het slot. ‘Die laatste paar zinnen zijn vaak een mokerslag’, zo duidt Thomas Beijer de teksten. ‘Neem zo’n lied als Loučení (‘Afscheid’). Pas in de laatste zin wordt duidelijk dat het gaat om een geliefde die nooit meer terugkomt. Dat is de kracht van deze volkpoëzie.’

Rachmaninoff

Hoewel Serge Rachmaninoff voor zijn Zes romances, opus 4 ­teksten koos van gerenommeerde Russische dichters, is de inspiratie van de volkspoëzie niet ver weg. Zo is Ne poy, krasavica, pri mne (‘Zing niet voor me, schoonheid’) uiteindelijk een herinnering aan een verloren geliefde. Rachmaninoff laat de piano en de stem gelijkwaardig naast elkaar bestaan en vangt de emotie in een meesterlijk melancholisch mineur.

Ook de in 1902, kort na zijn succesvolle Tweede pianoconcert geschreven Twaalf romances, opus 21 zitten dicht tegen de volksmuziek aan. Vooral de bekendste van de set, het vijfde lied Siren (‘Seringen’), is een intieme schets over klein geluk vinden in eenzaamheid. Rachmaninoff zelf was bijzonder gesteld op deze romance; het is het enige lied van opus 21 dat hij bewerkte voor piano solo.

Beijer

Het zijn deze liederen die voor Thomas Beijer de inspiratie vormden voor zijn Onbestemde aarde, een cyclus van vijf Sloveense liederen. Hoewel er in eerste instantie niets Sloveens was aan de teksten, passen ze perfect tussen dit illustere gezelschap. ‘Ik heb geprobeerd gedichten te maken in de trant van de Tsjechische, Russische en Poolse dichters’, verklaart Beijer de procedure. ‘Barbara heeft ze in het Sloveens vertaald en die teksten heb ik op muziek gezet.’

‘Mijn criterium is dat alles mag in de kunst, als je maar hoort dat het van deze tijd is’

Beijer benadrukt dat de liederen zeker niet als pastiche bedoeld zijn, ook al zitten er heel duidelijke ‘knipogen’ in zoals het gebruik van de zigeunertoonladder en hebben de teksten een vergelijkbare naïviteit met een soms venijnige twist aan het slot. Zo bezingt het eerste lied al het moois dat de avondbries brengt; totdat in de laatste zin blijkt dat in het hart van de hoofdpersoon een ‘lege plek’ blijft omdat zijn geliefde hem is ontvallen.

‘Mijn criterium is dat alles mag in de kunst, als je maar wel hoort dat het werk van deze tijd is’, brengt de componist het spel tussen heden en verleden onder woorden. ‘Het hedendaagse is hoorbaar in de harmonieën.’

Chopin

Frédéric Chopin is vooral bekend van zijn pianowerken, maar schreef gedurende zijn hele leven liederen; de eerste toen hij zeventien jaar was en de laatste een jaar voor zijn dood. Van die liederen, nagenoeg allemaal op teksten van tijdgenoten die hij tot zijn vrienden kon rekenen, zijn er slechts twintig overgeleverd. Zeventien daarvan zagen in 1857 postuum het levenslicht als de Poolse liederen, opus 74. Chopin schreef ze waarschijnlijk vooral voor gebruik in familiekring, want hij voerde ze nimmer tijdens concerten uit.

Na publicatie werden ze nochtans snel populair. In de selectie die vandaag klinkt is het afsluitende lied, Moja pieszczotka (‘Mijn schat’), misschien wel het meest chopinesk met een mazurka in de piano als begeleiding van een simpel liefdeslied. 

Dvořák

De Zigeunermelodieën, opus 55 van Antonín Dvořák, een zevendelige cyclus op teksten van de Tsjechische dichter Adolf Heyduk, zijn kort samengevat een idealisering van het Roma-leven. De romantische visie op het zigeunerbestaan benadrukt de band tussen mens en natuur en onderstreept de menselijke behoefte aan muziek en vrijheid. Door de nadruk op vrijheid worden deze liederen ook wel uitgelegd als een allegorisch protest tegen de Habsburgse overheersing van Tsjechië.

Dvořák schreef de liederen in 1880 op verzoek van Gustav Walter, de fameuze tenor die verbonden was aan de Weense Hofoper. Hoewel er in de pianopartij soms verwijzingen naar bijvoorbeeld het cimbalom te horen zijn, vermeed Dvořák de valkuil om er echt ‘zigeunermuziek’ van te maken. Zijn inspiratie kwam zoals steeds uit de Tsjechische en Slowaakse volksmuziek. Het nu niet uitgevoerde vierde lied werd onder de titel Songs My Mother Taught Me een van de populairste composities van Dvořák.