Hoe maak je een keuze uit een schatkist gevuld met ruim negen eeuwen aan Duitstalige liederen? Het antwoord: aan de hand van een the­ma. Dat werd ‘licht’. ‘We hebben maximaal tien minuten voor iedere eeuw, een onmogelijke opgave,’ vertelt de Duitse mezzosopraan Anna Lucia Richter. ‘We moesten dus veel liedrepertoire weglaten, maar al met al is het een mooi geheel.’

Het duo Richter – Bushakevitz werkt sinds drie jaar samen en bracht onlangs een album uit met liederen van Brahms. ‘We praten veel over muziek en onze programma’s bedenken we altijd samen. Ammiel denkt erg vanuit de tekst, wat essentieel is voor een liedbegeleider. Bij de voorbereiding van een programma komt het vaak voor dat we geen muziek maken, maar gedichten lezen.’

Luxe product

Dat licht door de eeuwen heen een ander belang en een andere betekenis heeft gekregen, is wat Anna Lucia Richter en Ammiel Bushakevitz in hun recital willen aantonen. De musici openen met twee liederen uit de twaalfde en veertiende eeuw, toen er naast daglicht slechts kaarslicht was. ‘De mensen waren actief tussen zonsopgang en -ondergang. Kaarslicht was voor de rijken, (kunst)licht was pure luxe.’

In het kerkelijk lied Wer ist, die da durchleuchtet van Oswald von Wolkenstein wordt Maria bezongen. ‘Een vrouw als hoofdpersonage was zeldzaam voor die tijd, het ging meestal over mannen.’

Het the­ma komt op meerdere manieren naar voren; zo gebruikt Wolkenstein licht als metafoor voor het leven en vraagt het hoofdpersonage zich af: Wer ist verlichtet?

Daarna volgt het erotische lied Unter den Linden van de Minnesänger Walther von der Vogelweide. Een enorm contrast, erkent Anna Lucia. ‘Ook dit lied wordt vanuit het perspectief van een vrouw gezongen. De tekst is voor die tijd behoorlijk vulgair. Zelfs de vogels mogen aan niemand verklappen wat zich in het ochtendgloren tussen de twee geliefden heeft voltrokken.’

Huiskamermuziek

Met twee liederen van Johann Sebastian Bach uit het liederboek van Georg Christian Schemelli zet het duo een grote stap voorwaarts in de muziekgeschiedenis. Deze gaan over de glorie van het zonlicht en over de nacht, een metafoor voor de dood. ‘Het is een misverstand dat dit kerkelijke liederen zouden zijn; Bach schreef ze om samen in huiselijke kring te zingen. Ik zing ze daarom ook vaak met klavecimbel- of luitbegeleiding, instrumenten die de mensen thuis hadden.’

‘Het heeft me zeker twee jaar gekost, maar ik voel me nu een echte mezzo’

Uit de Klassieke Periode viel de keuze op repertoire van Joseph Haydn en Wolfgang Amadeus Mozart. ‘Het zijn twee totaal verschillende liederen: Haydns Die Landlust is een heel naïef lied, over het leven op het platteland, bijna kinderlijk geschreven. In Mozarts Abendempfindung is het lied meer een hoge kunstvorm, heel volwassen en romantisch voor die tijd.’

Stemwisseling

De laatste keer dat Anna Lucia Richter te horen was in de Kleine Zaal noemde ze zichzelf nog sopraan. Niet lang daarna, begin 2020, besloot ze zich om te scholen tot mezzosopraan, een tamelijk ingrijpend proces. ‘Mensen denken bij een stemwisseling vaak dat je alleen hoger of lager moet zingen, maar zo werkt het niet. Als mezzo zing je voornamelijk in het middenregister, voor een sopraan een vrij onbekend gebied, dus ik moest dat ontwikkelen.’

De coronapandemie zorgde voor een lege agenda waardoor Anna Lucia zich een half jaar lang kon storten op techniek. Ze nam driemaal per week ‘digitaal zangles’ van docente Tamar Rachum uit Tel Aviv, nog altijd haar mentor. ‘Het heeft me zeker twee jaar gekost om mij deze nieuwe rol eigen te maken, maar het was het waard, ik voel me nu een echte mezzo. ­Gelukkig heeft deze verandering geen consequenties voor het liedrepertoire, omdat daarbinnen wordt getransponeerd naar elke gewenste toonhoogte. Dietrich Fischer-­Dieskau heeft ook nog nooit een Schubert-lied in de originele toonsoort gezongen.’

Eeuwwisselingen

Terug naar het programma. De snelle overgangen tussen de verschillende eeuwen brengen de nodige uitdaging met zich mee. ‘Het is niet zozeer zwaar voor mijn stem, maar meer mentaal lastig, al die wisselingen van stijlen,’ aldus Anna Lucia. Te moeten kiezen uit het gigantische repertoire van Franz Schubert viel haar zwaar. ‘Schubert is het centrum van het Duitse Lied, we hebben gekozen voor bekend en minder bekend. Naast Der Zwerg, waarin echt een verhaal verteld wordt, klinkt Im Abendrot, zonder verhaallijn maar vol metaforen gerelateerd aan licht en duisternis, een heel sfeervol stuk.’

Daarna volgt een blokje met liederen van Felix en Fanny Mendelssohn. ‘We vonden het een mooi idee om de muziek van een professionele componist en die van een vrouw die het ‘erbij’ moest doen, te combineren. Fanny’s beide stukken zijn met zoveel enthousiasme geschreven dat structuur nog wel eens ontbreekt, maar tegelijkertijd is een lied als Dämmrung senkte sich heel modern voor die tijd. Terwijl Minnelied, van haar broer Felix, het toonbeeld is van een qua structuur en harmonieën correct geschreven lied.’

Dat we voortgaan in de geschiedenis blijkt uit Robert Schumanns Die Fensterscheibe, over het zonlicht dat door het raam valt. ‘In de negentiende eeuw kregen de meeste huizen glazen ramen, een nieuwe ontwikkeling.’

Der Feuerreiter van Hugo Wolf heeft volgens Anna Lucia een dramatisch karakter: ‘Het is een heel agressief stuk, waarin het kwaad, de duistere kant van ons bestaan, centraal staat. Heel anders dan Wohin mit der Freud?, dat bijna vrolijke operette is. Het gaat over iemand die de hemel wil omarmen.’

Licht als metafoor

Volgens Anna Lucia Richter is Alban Bergs Vier Lieder een van de mooiste liedcycli uit de periode van de Tweede Weense School. ‘Niet alleen de muziek maar ook de gedichten van Christian Friedrich Hebbel en Alfred Mombert zijn prachtig. Ze gaan onder meer over de betekenis van slapen, een metafoor voor sterven, en het licht na de dood.’

Anna Lucia vervolgt haar recital met het a cappellalied Nach dem Lichtverzicht van Aribert Reimann op een gedicht van Paul Celan. ‘Reimann heeft een geheel eigen stijl, zijn muziek klinkt bijna middeleeuws, alsof we weer een paar eeuwen terug gaan in de tijd.’

Daarna klinkt Verwelkte Blumen van Wolfgang Rihm, gecomponeerd op een gedicht van Friedrich Rückert die in zijn tekst volop gebruik maakt van metaforen, zoals ook in dit gedicht waar hij de verwelkte bloemen gebruikt als metafoor voor de dood.

Tegen het einde van het recital brengt het tweetal muziek die is geschreven in de donkerste periode van de Duitse geschiedenis. ‘In deze twee liederen, die Hanns Eisler schreef tijdens de Tweede Wereldoorlog, is alles duister. In de teksten is hoorbaar hoe zwaar iedereen het had.’
Om niet al te somber te eindigen klinkt als laatste Kurt Weills lied Berlin im Licht, in opdracht gecomponeerd voor de Duitse gloeilampenfabriek Osram. ‘Het was toen al normaal om elektriciteit te hebben, televisie en auto’s met verlichting, meer zoals de wereld die wij nu kennen.’

Anna Lucia had ook graag een nieuw lied in première gebracht, maar daar was helaas geen ruimte voor. ‘Het was al zo moeilijk kiezen, we doen zoveel componisten tekort. Maar een lied over de huidige energiecrisis was zeker toepasselijk geweest!’