Mahler: Lieder eines fahrenden Gesellen

‘Zij is alles wat lieflijk is op deze wereld. […] Maar ik weet dat ik moet gaan. Ik heb alles in het werk gesteld maar zie nog steeds geen uitweg. Werkelijk Adieu!’ Aldus schreef de 24-jarige Gustav Mahler op Nieuwjaarsdag 1885 aan een vriend. Wie is die zij? De jonge zangeres Johanne Richter. Waarom moet Mahler weg? Ze beantwoordt zijn liefde niet, dat is hard, bovendien heeft de operadirigent problemen met zijn meerderen. Dus: gaan. En de wereld een smartelijke getuigenis achterlaten van zijn liefde, de Lie­der eines fahrenden Gesellen.

Lie­deren van afscheid en vertrek: de ‘ik’ is hierin een eenzame, dolende gezel, verdriet heeft het leven van zijn betekenis beroofd. Vrolijk viert zijn schatje haar bruiloft (Wenn mein Schatz): een dansant tertsendeuntje, echter onmiddellijk gevolgd door een trieste koekoeksroep want ze trouwt met een ander. De abrupte tempo- en maatwisselingen (in Mahlers tijd nog zeer ongewoon) vertolken de instabiele gevoelens van de gezel. Hij zoekt soelaas in het open veld, in de natuur (Ging heut’ morgen). In Ich hab’ ein glühend Messer snijdt de liefdespijn ‘so tief’; ook hier instabiele tempo’s. In het slotlie­d probeert hij onder de zoete troost van een bloesemsneeuwende linde de obsederende gedachten aan ‘die zwei blauen Augen’ kwijt te raken; daar lijkt ‘alles wieder gut’. Mahler hechtte erg aan deze vroege lie­deren; thema’s uit het tweede en vierde lied zou hij gebruiken in zijn Eerste symfonie (1885-88). Maar over de grotendeels door hemzelf geschreven teksten was hij later wat kritisch: ‘De Boheemse muzikant laat zich horen, sentimenteel als hij het over zijn liefje heeft maar zuiver in zijn verering voor de natuur.’

Schubert: liederen naar Goethe, Schulze, Mayrhofer en Leitner

Franz Schubert zette begin negentiende eeuw het genre van het Lied op de kaart. Hij was een voorbeeld voor Mahler, hoewel die hem niet klakkeloos bewonderde: van Schuberts zeshonderd (!) liederen vond Mahler er maar honderd goed. Maar liefst 71 keer verklankte Schubert de dichter Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832). Zo ontstonden op 19 augustus 1815 in één klap vijf Goethe-liederen, waaronder An den Mond. Tragisch is de historische achtergrond van het gedicht: een meisje had zichzelf vanwege een ongelukkige liefde verdronken in het riviertje dat vlak langs Goethes tuinhuis stroomde. Goethe laat haar zich tot de rivier en haar geliefde tegelijk richten, de twee versmelten in een dodelijke koude omhelzing. Kende Schubert deze achtergrond? Vreemd genoeg staat het lied in majeur en zweemt het eerder naar Haydn dan naar de Romantiek. Im Frühling, op tekst van Schuberts vriend Ernst Schulze, beschrijft een verloren geluksgevoel, ‘de liefde zelf en helaas verdriet achterlatend’.

Twee jaar woonde Schubert op een wrakke zolderkamer in Wenen samen met Johann Mayrhofer – dichter, jurist, zwaarmoedig, hij zou later zelfmoord plegen. Ze werkten symbiotisch samen; Mayrhofer begreep zijn eigen gedichten pas als Schubert ze had getoonzet. En dat gebeurde 47 keer. Uitgelaten is Der Schiffer, melancholiek Abendstern: de avondster verwijst naar de ster van de liefde, die ver en onbereikbaar aan de hemel staat, ‘ik zaai [het zaad], zie het niet ontkiemen, en blijf rustig treurend thuis.’ Merkwaardig in mineur – Karl Gottfried von Leitners tekst is opgewekt! – volgt dan Des Fischers Liebesglück, vol gebeurtenissen, van liefdessmachten tot kus.

Met Der Musensohn keren we terug naar Goethe. Een walsachtige begeleiding en charmante voorhoudinkjes; voelde Schubert zich aan deze zoon der muzen verwant wanneer hij zijn vrienden tijdens de dans urenlang op de piano begeleidde met geïmproviseerde walsjes?

Schubert: liederen naar Rückert

Voor de drie Schubert-liederen na de pauze leverde Friedrich Rückert (1788-1866) de tekst. Sei mir gegrüsst gebruikte Schubert in 1827 ook in zijn Fantasie voor viool en piano, D 934. Du bist die Ruh formuleert geniaal de essentie van een geliefde: ‘Jij bent de rust, / de milde vrede, / jij bent het verlangen, / en wat het stilt’; er zit een spannende modulatie voorafgaand aan ‘deinem Glanz allein erhellt’. Indertijd moet men geschrokken zijn van de moderne klanken van Dass sie hier gewesen: pas in maat 12 klinkt de hoofdtoonsoort C groot.

Mahler: Rückert-Lieder

Uit de tienduizenden(!) gedichten van dichter en hoogleraar oosterse talen Friedrich Rückert koos Mahler er vijf. De dirigent Bruno Walter (1876-1962) noemde deze liederen ‘zijn meest intieme scheppingen’. Alle zijn in de ik-vorm. Ze behandelen grote thema’s als twijfel, liefde, verlossing. Blicke mir nicht in die Lieder is een luchtige opmaat: bespied de kunstenaar niet zo nieuwsgierig bij zijn arbeid. Ich atmet’ einen linden Duft speelt met het Duitse woord ‘Linde’, dat zowel ‘linde’ als ‘zacht’ betekent. De menselijke berusting, en die van Mahler, zijn het onderwerp van de twee volgende, veel grotere liederen. Um Mitternacht: vier zoekende mineurcoupletten, dan het plotseling stralende majeur-vertrouwen van ‘Hab ich die Macht in Deine Hand gegeben: Herr über Tod und Leben’. Opmerkelijk dat zo’n omvangrijk lied uit een minuscule kiem opbloeit: drie noten, binnen de minimale omvang van d-es-d. In Ich bin der Welt abhanden gekommen heeft de kunstenaar zich van de wereld losgemaakt. Geen aards tumult meer, hij leeft alleen, zonder banden, in zijn eigen hemel: het ideaal van de romanticus. ‘Dit lied ben ik zelf,’ zei Mahler. Liebst du um Schönheit ten slotte was een liefdeslied voor zijn jonge vrouw Alma.