De Duits-Hongaarse violist Joseph Joachim (1831-1907) inspireerde diverse componisten tot nieuwe werken die tot op de dag van vandaag worden gespeeld. Maar behalve een aanjager van nieuw repertoire was hij óók degene die het Vioolconcert van Robert Schumann zó nadrukkelijk onder het tapijt veegde dat tot ver in de twintigste eeuw maar een handvol mensen wisten dat het überhaupt bestond. Schumann componeerde het toen hij op het randje balanceerde van de zenuwinzinking die hem definitief zou vellen.

Om de componist niet te kwetsen stelde Joachim de verhoopte première herhaaldelijk uit, met overtuigende smoezen, en Schumann stierf zonder ooit een degelijke uitvoering van het concert te hebben gehoord. Triest is de anekdote dat Schumann in het krankzinnigengesticht een ‘openbaring’ had van een melodie die hem ‘door engelen voorgezongen’ was; toen hij het noteerde zagen anderen dat het een thema uit dat recent voltooide Vioolconcert was.

Naderhand kwamen Joachim, Schumanns vrouw Clara en de jonge Johannes Brahms (bevriend met beiden) tot de conclusie dat Schumanns reputatie niet gebaat was bij een uitgave van het werk, of zelfs een enkele uitvoering. Het manuscript belandde in de Pruisische Staatsbibliotheek en verstofte daar – totdat decennia later de violiste Jelly d’Aranyi (Joachims achternicht) zich erover ontfermde, naar verluidt omdat ze in een spiritistische seance daartoe was aangespoord door Schumann zelf. En wederom werd de première uitgesteld: haar Joodse afkomst maakte optredens in nazi­-Duitsland onmogelijk. Uiteindelijk hield Yehudi Menuhin het werk in 1937 ten doop, in New York.

Wordt Schumanns Vioolconcert mooier van dit schatgraversverhaal? Nee en ja, in die volgorde. Een paar minuten googelen leert al hoe verdeeld de meningen zijn. Schumann schreef betere stukken, zeggen velen. Het stuk is traditioneel van vorm (snel-langzaam-snel) en bevat niets wat je niet elders in Schumanns oeuvre kunt vinden. Maar tegelijkertijd heeft die vormvastheid iets gekwelds. Vooral de partij van de vioolsolist is eerder bezwerend dan ambachtelijk. Schumann schreef in zijn nadagen strenge fuga’s om dreigende psychoses in te tomen; hetzelfde mechanisme lijkt bij vlagen het Vioolconcert geïnspireerd te hebben. In dat geval is het misschien geen meesterwerk, maar wel een document humain dat je niet onberoerd laat.

Afschuwelijk afgezaagd en prozaïsch. Fundamenteel onecht en pervers. Een enkele bekkenslag uit een werk van Liszt getuigt van meer intellect en gevoel dan alle drie de symfonieën van Brahms en zijn serenades samen.’

Met zijn vlammende commentaar trachtte collega-componist Hugo Wolf na de première van Brahms’ Derde symfonie in F groot op 3 december 1883 de controverse op scherp te zetten tussen de Duitse kampen met aan de ene kant Brahms en de andere ‘traditionalisten’ en aan de andere kant de vooruitstrevende Franz Liszt en zijn medestanders.

Johannes Brahms kon zich er, gerijpt als hij inmiddels was na zijn Eerste en Tweede symfonie, niet meer druk om maken. Bovendien noemde de veel invloedrijkere criticus Eduard Hanslick het werk ‘artistiek de meest volmaakte van de drie.’ Toch zou juist de Derde in de loop der jaren degraderen tot Brahms’ minst populaire en minst gespeelde symfonie. Een verklaring hiervoor kan gezien worden in de kalme en naar binnen gekeerde stemming. 

Hoewel Johann Sebastian Bach een belangrijke rol speelt in de behandeling van de meerstemmigheid door Brahms, heet de sleutel tot deze Derde symfonie Robert Schumann. Brahms’ vriend en steunpilaar was ten tijde van deze symfonie al 26 jaar dood, maar zijn geest is erg sterk in de noten aanwezig.

Het begint al met het openingsmotief f-as-f dat in alle delen een rol speelt. Daarmee verwijst de componist naar ‘Frei aber einsam’ (f-a-e), het motto van violist Joseph Joachim dat Schumann ooit adopteerde in de FAE-sonate die hij mede samen met Brahms schreef. Brahms vertaalt het motto naar ‘Frei aber froh’.

Brahms realiseerde zich halverwege dat met Schumanns Szenes aus Goethes Faust de perfecte toneelmuziek al geschreven was

Het hoofdthema van het eerste deel had weer niet kunnen bestaan zonder het begin van Schumanns Derde symfonie. En zelfs het ontstaan van de symfonie heeft een link met Schumann. Brahms was uitgenodigd om muziek te schrijven bij een uitvoering van Goethes Faust in het Weense Burgtheater.

Hij begon voortvarend, maar realiseerde zich halverwege dat met Schumanns Szenes aus Goethes Faust de perfecte toneelmuziek al geschreven was. Het materiaal dat hij reeds gecomponeerd had vond een plek in het tweede en derde deel van zijn Derde symfonie.

Aan het slot van de finale krijgen we nog een laatste groet aan Schumann voorgeschoteld. Terwijl de stemming kalmeert, keert thematisch materiaal uit het eerste deel terug, een vormprincipe dat Schumann vaak hanteerde.