Spelen op pleinen, in gevangenissen of voor junkies

leestijd: 4 tot 5 minuten

Een gesprek organiseren met de omstreden dirigent blijkt geen sinecure. Na weken van intensieve correspondentie stemt Teodor Currentzis in met een interview – de volgende dag. Wanneer ik hem op het afgesproken tijdstip in Wenen bel, wordt mij vriendelijk verzocht nog vijf à tien minuten te wachten, de repetitie met Camerata Salzburg loopt een beetje uit. Twee uur later krijg ik hem eindelijk aan de telefoon, maar dan neemt hij ook alle tijd.

Mijn constatering dat hij, gezien de uitlopende repetitie, kennelijk een perfectionist is pareert hij vriendelijk maar beslist. ‘Dat kun je wel zeggen, maar ik zou het anders formuleren. Ik ben toegewijd aan muziek en probeer altijd te bereiken wat ik in gedachten heb, dat kost tijd. Voor mij is muziek niet simpelweg een manier om de ruimtes in mijn leven in te vullen. Het is precies omgekeerd: mijn leven staat in dienst van de ruimtes die ik creëer in muziek.’

Communiceren

Wat we ons hierbij voor moeten stellen, vraag ik als nuchtere Hollander. Waarop de Grieks-Russische maestro ontsteekt in een enthousiast betoog over de metafysische waarde van muziek. Zij vertegenwoordigt niets minder dan het Schone, het Ware en het Goede en maakt ons tot betere mensen. Met deze overtuiging sluit Currentzis naadloos aan bij Russische componisten die veelal met spiritueel getinte stukken tegenwicht boden aan de barbarij van de Sovjetdictatuur.

‘Ik zie muziek niet als een aaneenschakeling van klanken, maar als een vorm van communiceren die een natuurlijke harmonie teweegbrengt. Onze in duizenden jaren ontwikkelde taal kan alleen de hoogstnoodzakelijke dagelijkse dingen beschrijven. Zij wordt steeds armzaliger en houteriger en kan de werkelijk belangrijke zaken niet uitdrukken.

We zitten de hele dag gekleefd aan ons mobieltje, fysiek contact verdwijnt. In plaats van samen met vrienden te gaan wandelen en te genieten van een zonsondergang, voeren we een gesprek via Skype of Facebook. Muziek drukt juist de wezenlijke dingen van het leven uit.’

Kantoorklerkenmuziek

Geheel tegen deze tijdgeest in richtte Currentzis in 2004 zijn orkest en koor musicAeterna op, waarmee hij een almaar uitdijend publiek inwijdt in die diepere betekenislagen. Ter voorbereiding op een concert worden de bezoekers een week lang in het operagebouw van Perm ondergedompeld in openbare repetities, masterclasses, workshops en lezingen van filosofen, musicologen en psychologen.

‘Ik heb een laboratorium gecreëerd waarin we samenwerken met gevoelige mensen. Zij staan open, zijn bereid te zoeken naar de waarheid binnenin en een relatie aan te gaan met wat er op het podium gebeurt. Zo krijgen zij net zo’n alomvattend beeld van de uitgevoerde werken als de musici zelf.’

Mij valt op dat juist niet-kenners vaak opener staan dan het gangbare witte publiek’

Begonnen in Novosibirsk, de hoofdstad van Siberië, verhuisde hij in 2011 naar Perm, zo’n tweeduizend kilometer westelijk. Deze relatief kleine stad profileerde zich destijds als centrum van een culturele revolutie en bood Currentzis de mogelijkheid in alle rust zijn idealistische concepten verder uit te werken.

Al zijn musici en zangers volgden hem. Ook het publiek blijft toestromen: ‘Onze concerten in Moskou en Sint-Petersburg zijn maanden van tevoren uitverkocht, mensen komen vanuit heel Rusland en zelfs Europa.’

Hij ontkent dat hij met zijn aanpak voornamelijk voor eigen parochie zou preken. ‘Ik zoek niet uitsluitend naar communicatie met intellectuelen, we spelen ook op pleinen, in ziekenhuizen en gevangenissen of voor junkies. Mij valt op dat juist niet-kenners vaak opener staan dan het gangbare witte publiek: dat denkt alles al te weten.’

Sowieso vindt hij dat de luisterpraktijk vernieuwd moet worden. ‘Luisteren naar muziek is niet een opera-fan die keer op keer dezelfde opera bezoekt, alleen met andere zangers, om te beoordelen hoe hij of zij de hoge noot pakt. Muziek is geen lolletje, zij kan ons transformeren, ons leren anderen lief te hebben, te vergeven, te helpen, medelijden te tonen, hoop te koesteren.’

'Je hóórt dat gedonder helemaal niet'

Te veel orkesten gaan voorbij aan deze transcendente kwaliteit, meent hij. ‘Ze benaderen muziek als een negen-tot-vijf-baan, spelen als kantoorklerken. In plaats van emotie over te brengen, werpen zij een muur op tussen uitvoerder en luisteraar.’ Het succes van musicAeterna schuilt voor hem in de onvoorwaardelijke toewijding van musici en zangers. ‘Wij maken music to die for, elk concert opnieuw.’

Zesdubbelforte

Toch noemt hij het een fabeltje dat zijn uitvoeringen tegendraads zouden zijn. ‘Ik doe juist precies wat de componist vraagt. De gangbare concertpraktijk is vastgeroest in spelopvattingen uit de twintigste eeuw, zoals we die kennen van opnames op Deutsche Grammophon of EMI.

Waar Mozart ‘donder’ aangeeft in zijn partituur spelen de strijkers zachte zestienden, je hóórt dat gedonder helemaal niet. Tsjaikovski vraagt om extase en noteert zesdubbelforte, maar ze spelen mezzoforte. Ze maken totaal andere muziek dan de componist bedoeld heeft.’

À propos Mozart: Currentzis noemde hem ooit een contemporaine componist. ‘Dat vind ik nog altijd. Mozart spreekt niet in concrete termen over esthetiek maar over de asymmetrische schoonheid van ons leven. Hij heeft het gouden punt van harmonie ontdekt, waar verschillende energieën samengebald worden in één allesomvattende energie, dat blijft actueel.’